Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie zostało utworzone w 1860, najprawdopodobniej inspiracją do jego utworzenia przyszła z Petersburga. Inicjatorami „Zachęty” byli artyści, przed wszystkim Wojciech Gerson (1831-1901), Alfred Schouppé (1812-1899) oraz Marcin Olszyński (1829-1904). Struktura Towarzystwa obejmowała członków rzeczywistych i zwyczajnych, którzy opłacali składki członkowskie, oraz wybieranych przez Komitet towarzystwa członków honorowych. Prezesami Towarzystwa byli kolejni kuratorzy Okręgu Naukowego Warszawskiego (Rosjanie), jednak rzeczywiste kierownictwo obejmowali ich zastępcy, wybierani spośród polskich członków.
Towarzystwo kilkakrotnie zmieniało swoją siedzibę. Początkowo tzw. „wystawa nieustająca” , prezentująca dzieła polskich twórców prezentowana była w pałac Mokronowskich (róg ul. Krakowskie Przedmieście i Królewskiej), następnie w Hotelu Gerlacha (ob. w tym miejscu znajduje się Hotel Europejski), pomieszczeniach d. zakonu benedyktyńskiego (późniejsza siedziba Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, ul. Krakowskie Przedmieście 66, ob. Centralna Biblioteka Rolnicza), w dawnym pawilonie Salonu Ungra przy Pałacu Potockich, ul. Krakowskie Przedmieście 15 oraz w budynku Resursy Obywatelskiej, ul. Krakowskie Przedmieście 64. Pierwszy konkurs na siedzibę został ogłoszony już w 1862 roju, jednak zrealizowany został projekt zgłoszony dopiero w 3 konkursie (1894). Gmach Zachęty wzniesiono na terenie działki przekazanej przez magistrat, wg projektu Stefana Szyllera. Jego otwarcie nastąpiło w 1900 r., a rozbudowa o dodatkowe skrzydło w 1903 r.
Towarzystwo promowało przede wszystkim artystów reprezentujących nurt narodowy jak Jan Matejko, Józef Brandt, z dystansem odnoszono się do artystów-nowatorów, którzy odchodzili od estetyki akademizmu. Początkowo kolekcja nie miała charakteru priorytetowego, chociaż już w 1860 roku, dzięki składkom zakupiono obraz Śmierć Barbary Radziwiłłówny Józefa Simmlera. Kolejnym symbolicznym obrazem w zbiorach Towarzystwa była Bitwa pod Grunwaldem Jana Matejki. Do 1901 roku w kolekcji znajdował się 39 portretów malarzy i architektów, 97 obrazów i rysunków artystów polskich, 24 prace rzeźbiarskie. Liczba dzieł znacznie wzrosła dzięki utworzeniu w 1900 roku funduszu Muzeum Sztuk Pięknych, które planowano utworzyć w oparciu o zbiory Towarzystwa. Do realizacji tego projektu jednak nie doszło.
Zachęta, pomimo dosyć tradycyjnego gustu, do 1918 roku odgrywała ważną rolę w promowaniu rodzimej twórczości artystycznej i była jedynym, dostępnym dla szerszej publiczności zbiorem artystycznym – stając się ekwiwalentem wielokrotnie zamykanego i posiadającego w większości zbiory zagraniczne Muzeum Sztuk Pięknych (1862). Renoma instytucji i misja sprawiły, że wielu kolekcjonerów przekazywało na poczet zbiorów Towarzystwa własne kolekcje. Dzięki temu w zborach Towarzystwa znalazły się m.in. zbiory artystyczne Mathiasa Bersohna, Feliksa Gebethnera, Leona Papieskiego, Wacława Lasockiego czy Emilii Blochowej. Ponadto w kolekcji trafiły zbiory archeologiczne Choynowskiego, a w gmachu przez krótki czas mieściło się Muzeum Przedhistoryczne Erazma Majewskiego.
Więcej na temat dziejów Zachęty zob.:
- Sosnowska Joanna, red., Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych : materiały z sesji, Warszawa, 1993
- Świtek Gabriela, red., Zachęta 1860-2000, Warszawa, 2003
- Wiercińska Janina, Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie : zarys działalności, Wrocław 1968
