W 1580 roku z inicjatywy Stefana Batorego w Połocku utworzone zostało Kolegium Jezuickie. Jego pierwszym retorem został ks. Piotr Skarga. W uczelni, od 1812 Akademii Połockiej, gromadzono zbiory o charakterze muzealnym. W dużej mierze miały one charakter dydaktyczny i wykorzystywane były w czasie prowadzonych zajęć, w kolekcji znalazł się również zbiór malarstwa – głównie portrety, dzieła o tematyce historycznej i religijnej, w tym kopie znanych dzieł.
Zbiory zgromadzono w pomieszczeniach Kolegium Połockiego, w skrzydle wzniesionym między budynkiem drukarni a gmachem główny w 1788 roku, z przeznaczeniem na zgromadzoną kolekcję. W skład zbiorów wchodziło laboratorium chemiczne, zbiory mineralogiczne, z zakresu zoologii i botaniki, gabinet fizyczny. Ponadto w kolekcji znajdowały się zabytki historyczne, militaria, rzemiosło artystyczne. W skład zbiorów sali architektonicznej wchodziły modele budowli i ich elementów, a w kolekcji malarstwa znajdowały się m.in. kopie malarstwa europejskiego (Rafaela, Tycjana, Rubensa i in.) oraz dzieła Szymona Czechowicza. Zbiory militariów tworzyły oręża, tarcze rycerskie, kolczugi i trzy pełne zbroje.
Na parterze budynku mieściło się laboratorium chemiczne, sala reprezentacyjna i pokazowa, gabinet historii naturalnej, z gablotami i szafami do przechowywania i ekspozycji zbiorów. Na pierwszym piętrze w „średniej sali większej” rozmieszczonych było osiem szaf i „szuflady pod oknami”, a „w drugiej zaś” jedna mała szafa (wg Opisów i inwentarzy Kolegium Płockiego). Prezentowane były tam instrumenty fizyczne, narzędzia astronomiczne, modele hydrostatyczne i mechaniczne. Obok gabinetu fizycznego znajdowała się sala architektoniczna. Zbiór malarstwa prezentowany był na korytarzach . Obrazy wisiały także w bibliotece, refektarzu, pokojach gościnnych i gabinetach. Galerię korytarzową zajmowały militaria: oręża, tarcze rycerskie, kolczugi i trzy pełne zbroje.
Ostatnim z twórców zbiorów muzealnych był Józef Cytowicz (1771-1846), dziekan Połocki. W 1812 roku uczelnię zmieniono na kwaterę wojsk francuskich, w wyniku czego wiele eksponatów z gabinetu historii naturalnej uległo zniszczeniu lub rozproszeniu. Rekwizycji dóbr jezuickich dokonano w 1820 roku. Głównym likwidatorem Akademii był Kirył Kanarowski-Sochowicz. W 1822 roku uczelnię przejęli pijarzy. W 1830 roku w murach byłej Akademii jezuickiej umieszczono Korpus Kadetów. W 1831 ocalałe zbiory wywieziono z Połocka, nieliczne obiekty przekazano do Gimnazjum Witebskiego, część do ośrodka kształcenia marynarki w Petersburgu.
Album widoków gubernij grodzieńskiej, wileńskiej, mińskiej, kowieńskiej, wołyńskiej, podolskiej, kijowskiej, witebskiej i mochilowskiej, Warszawa: 1873-1883, ze zbiorów Jagiellońskiej Biblioteki Cyfrowej
Wybrana bibliografia:
- J. M. Giżycki, Materiały do dziejów Akademii Połockiej i szkół od niej zależnych, Kraków 1905.
- I. Kadulska, Muzeum i galeria malarstwa w procesie edukacji i upowszechniania kultury, [w:] eadem, Akademia Połocka. Ośrodek kultury na Kresach 1812-1820, Gdańsk 2004, s. 164-202.
- M. Kałamajska-Saeed, Losy wyposażenia kościoła jezuitów w Połocku, 1985, Rkps ATJ Kr. 447.
- Akta wizyty kolegiów i rezydencji Zakonu. Rkps NHAB Mińsk F 1781 26 1398. k. 11-v. Opisy i inwentarze Kolegium Płockiego. Rkps ATJ Kr., 1326, s. 60-61.
- I. E. Lachnicki, Krótka wiadomość o obrazach Szymona Czechowicza znajdujących się w Kolegium Akademickim Towarzystwa Jezusowego w Połocku, Dziennik Wileński 6, Wilno 1817, s. 145-152.
- N. Muśnicki, Muzeum fizyczne. Komedia, [w:] tegoż, Zabawki teatralne, t. 2, Połock 1903.
[mh]
