W latach młodości służył w Armii Rosyjskiej w stopniu kapitana, jednak ciężko ranny podczas kampanii tureckiej musiał zaniechać dalszej kariery wojskowej. Swoje obrażenia wojenne leczył w kurortach włoskich, francuskich i szwajcarskich, gdzie poznał wybitnych przedstawicieli archeologii (np. Gabriela Mortilleta, francuskiego archeologa i muzeologa) i historii sztuki, za sprawą których zainteresował się kolekcjonerstwem. Nowe zainteresowania stały się dla Choynowskiego pasją, dla której poświęcił resztę swojego życia. Stał się on nie tylko znanym kolekcjonerem sztuki i starożytności, ale także jako archeolog amator prowadził liczne badania wykopaliskowe na Ukrainie (był on odkrywcą między innymi grobu książęcego z X w. odkopanego w Tahańczy na Ukrainie) oraz intensywnie uczestniczył w pracach i obradach Rosyjskich Zjazdów Archeologicznych. Dzięki nawiązanym wówczas kontaktom mógł kolekcjonować zabytki archeologiczne z rejonu Morza Czarnego, Morza Azowskiego, Kubania, Olbii i Kerczu (przedmioty z okresu kolonizacji greckiej, wpływów rzymskich, zabytki scytyjskie, gockie, sarmackie i huńskie). Z kolei dzięki znajomości archeologów zachodnioeuropejskich mógł on uczestniczyć w prowadzonych przez nich badaniach wykopaliskowych. Zapewne też dzięki temu Choynowski miał w posiadaniu znaczną część zabytków rzymskich zakupionych prawdopodobnie z badań na rzymskim Kwirynale, w których uczestniczył w 1876 r. Oprócz zabytków starożytności interesowały go również wszelkiego rodzaju relikty przeszłości takie, jak: skamieliny, kamienie szlachetne i półszlachetne, czaszki i kości ludzkie oraz szczątki palentologiczne. Wiadomo też, że Choynowski posiadał także bogatą kolekcję emalii, szkieł, sreber, brązów, wyrobów z kości słoniowej, tabakierek, numizmatów, medali, pieczęci herbowych, tkanin, złotogłowiów grodzieńskich, pasów słuckich, mebli, rzędów końskich, miniatur, starodruków, dokumentów (np. dyplom Władysława Jagiełły Króla Polski i Wielkiego Księstwa Litewskiego, pisany w języku łacińskim na pergaminie z 1406 r.), militariów oraz galerię antycznych rzeźb i obrazów malarzy dawnych i współczesnych (w tym między innymi dzieła: Ejsmonda, Watteau, Ajwazowskiego, Siemiradzkiego, Kuzniecowa, Aksentowicza czy też obraz Studium Kowala przypisywany Rembrandtowi), a także bogatą bibliotekę zawierająca 415 dzieł historycznych i archeologicznych. Był on nie tylko zwykłym kolekcjonerem, ale także muzealnikiem-amatorem, gdyż udostępniał swoje zbiory zarówno naukowcom, jak i zwykłym ludziom chcącym podziwiać jego kolekcję. W 1896 r. wydał własnym nakładem pierwszy katalog swoich zasobów przechowywanych jeszcze wówczas w Kijowie, spisany po rosyjsku.
Około roku 1901 Choynowski podjął decyzję o przewiezieniu swoich zbiorów do Warszawy, co mogło być związane z jego przeprowadzką do Królestwa Polskiego, rozpoczął też starania o to, by cała kolekcja mogła zostać wystawiona w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskim. Być może już wówczas podjął także decyzję o przekazaniu swoich zbiorów TZSP, o czym świadczyć może jego korespondencja z Erazmem Majewskim oraz projekt testamentu złożony w kancelarii adwokackiej Emila Waydla (dokumenty przechowywane są obecnie w Dziale Dokumentacji Naukowej Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie). Swoje zamierzenia zrealizował już jesienią 1902 r., gdy w jednej z dużych sal na parterze w budynku TZSP otwarto Wystawę zbiorów archeologicznych i artystycznych Józefa Choynowskiego z Kijowa, o czym rozpisywał się “Tygodnik Illustrowany” nr 10 z 1903 r. Choynowski, podobnie jak podczas prezentacji swojej kolekcji w Kijowie, wydał wówczas własnym nakładem katalog wystawianych zbiorów w języku polskim, ilustrowany dwudziestoma fotografiami plansz oraz gablot z zabytkami. Wiadomo też, że sam osobiście ustalał, gdzie i w jakiej formie wystawiane mają być jego zbiory. Zastrzegł przy tym, że udostępniane mają być one zwiedzającym co najmniej cztery godziny dziennie przez pięć dni w tygodniu. Prawdopodobnie tuż po otwarciu wystawy Choynowski wzmógł swoje starania w celu przekazania na własność całości swojej kolekcji TZSP.
BIBLIOGRAFIA:
Antoniewicz W., 1946. Rewindykacje i odszkodowania w zakresie zabytków archeologicznych ziem Polski. “Z Otchłani Wieków”, R. 15, z. 710, s. 55-62.
Blombergowa M.M., 1997. Zbiory, kolekcje, muzea tworzone przez Polaków w imperium rosyjskim (poza Królestwem) w i na poczatku XX wieku. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki 42/1, s. 94, 99 [87-104].
Chamiec K. 1903. Archeolog Józef Choynowski i jego zbiory. “Tygodnik Illustrowany”, 1903, ogólnego zbioru nr 2,263, nr 10 z dnia 07.03.(22.02.), s.195-196.
Choynowski J.A. 1896. Kratkija archeologicieskaja svedanja o predkach Slavian i Rusi, i opis drevnostej soobrannych mnoju, s objasnenjami i pl’anom Vostoc’novo Porosja. Kijev, wypusk I.
Choynowski J.A. 1896. Kratkija archeologicieskaja svedanja o predkach Slavian i Rusi, i opis drevnostej soobrannych mnoju, s objasnenjami i XX tablicami rysunkov. Kijev, wypusk I
Choynowski J. 1902. Słowianie w czasach przedhistorycznych podług znalezionych w ziemi pamiątek ich bytu i z okresu panowania nad niemi Scytów, Sarmatów, Gotów i Litwinów, a również opisanie archeologicznych zbiorów dla objaśneinia sposobem poglądowym na kolekcyjach, historyi, ceramiki, emalji, malarstwa, wydoskonalenia broni i innych artystycznych wyrobów zebranych i opisanych przez Józefa Choynowskiego. Kijów 1902 oraz wydanie II poprawione 1994
Kaczyński M., 1973. W siedemdziesiątą rocznicę otwarcia wystawy zbiorów Józefa Choynowskiego w warszawskiej “Zachęcie”. “Wiadomości Archeologiczne”, t. XXXVI, z. 2, s. 139-159.
Lorentz S.: Muzeum Narodowe w Warszawie, Zarys historyczny. “Roczniki Muzeum Narodowego w Warszawie” 1938, t. I
Lorentz S., 1962. Muzeum Narodowe w Warszawie, Zarys historyczny. “Roczniki Muzeum Narodowego w Warszawie”, t. VI, s. 7-101.
Mężyński A. 1994. Komando Paulsen październik – grudzień 1939. Polskie Dziedzictwo Kulturalne, seria A: Straty Kultury Polskiej, Warszawa.
Sawicki L., 1948. Działalność wydziału konserwacji i badań zabytków w terenie 1945-1947, “Sprawozdania P.M.A.”, t. I, z. 1.
Zob. też:
Zbiory Józefa Choynowskiego w Muzeum Narodowym w Warszawie
[na podstawie: K. Stanek Losy kolekcji Józefa Choynowskiego, “Cenne, bezcenne, utracone” 2, 2006]
