08.12.2016 |
Muzeum, będące instytucją wielowymiarową, stanowi istotny przedmiot badań specjalistów z różnych dziedzin, zarówno humanistyki, jak i, coraz częściej, przedstawicieli nauk ścisłych. Z tego też względu wielokrotnie punktem wyjścia dla analiz staje się definicja, z zasady precyzująca możliwie jasnym językiem cechy wyróżniające muzeum spośród innych instytucji poświęconych szeroko pojętej pamięci i kulturze. Sięgnięcie do ogólnie przyjętego określenia nie jest naturalnie błędem, jednak w pewnych sytuacjach wymaga głębszej refleksji nad generalizacją, której ofiarą pada charakteryzowany przedmiot[1]. Niniejszy tekst ma na celu zasygnalizowanie przekształceń zachodzących w rozumieniu i interpretacji terminu „muzeum” przez polskich badaczy, ze szczególnym naciskiem na przełom XIX i XX wieku.
Spośród wielu dostępnych współcześnie definicji, na uwagę zasługuje stosowane w Kodeksie Etyki ICOM dla Muzeów określenie wskazujące, że „muzeum jest trwale istniejącą instytucją, nie nastawioną na osiąganie zysku, służącą społeczeństwu, otwartą dla publiczności, która pozyskuje, udostępnia i wystawia w celu badawczym, edukacyjnym lub dla rozrywki materialne i niematerialne świadectwa ludzi oraz ich środowiska”. Podobną definicję zaproponowano w ustawie o muzeach z 1996 roku, a także w Słowniku Języka Polskiego z 2003 roku. Bazują one na definicji muzeum zaproponowanej przez ICOM w 1989 roku, w której muzeum rozumiane jest jako „nienastawiona na zysk, trwała instytucja w służbie społeczeństwa i jego rozwoju, dostępna dla publiczności; muzeum pozyskuje, konserwuje, bada, upowszechnia i wystawia materialne świadectwa ludzi i ich środowiska dla badań, edukacji i rozrywki” [Borusiewicz 2012: 62-63][2]. Termin ten, poddawany licznym przekształceniom jest efektem pracy międzynarodowego środowiska muzealników, co zgodnie z zamierzeniem, nadaje mu uniwersalny i, co do zasady, pozbawiony kontekstu charakter. Co znamienne, Wikipedia, będąca jednym z najpowszechniejszych źródeł XXI wieku, wykorzystywanym także przez specjalistów, w wersji polskojęzycznej podkreśla nieco inne cechy muzeum, które zdefiniowane zostało jako „instytucja powołana do gromadzenia, badania oraz opieki nad obiektami posiadającymi pewną wartość historyczną bądź artystyczną. W większych muzeach niewielka część z tych obiektów jest udostępniana publiczności w postaci wystaw stałych lub czasowych, natomiast reszta jest przechowywana w specjalnie do tego przystosowanych magazynach” [por. Muzeum]. W zależności od wybranej definicji możemy zatem przyjąć różne, często niewspółmierne ze sobą punkty widzenia. Co więcej, z pola widzenia zniknąć może w ten sposób przeszłość instytucji, która, jak pisze Krzysztof Pomian, pozwala „wpisać historię muzeów w historię ogólną, a dokładnie: w historię zarazem polityczną, kulturalną, społeczną i gospodarczą” [Pomian 2012: 313].
Przekształcenia definicji „muzeum” w XX wieku, a szczególnie w jego drugiej połowie, w sposób wyczerpujący przeanalizował Mirosław Borusiewicz [Borusiewicz 2012], a wcześniej także Dorota Folga-Januszewska [Folga-Januszewska 2008: 200-203], która powróciła do tego zagadnienia m.in. w zbiorze tekstów Muzeum: fenomeny i problemy [Folga-Januszewska 2015]. Nie ma zatem potrzeby powtarzać w tym miejscu poczynionych przez wspomnianych badaczy spostrzeżeń, jakkolwiek warto zaznaczyć, że oboje odwołują się bezpośrednio do starożytnej tradycji ośrodka badań, museionu[3]. „Muzeum – Zwierciadło Świata”[4], rozumiane jako świątynia i ośrodek życia kulturalnego, Wieża Babel i Theatrum Mundi jednocześnie, stało się przedmiotem rozważań wybitnego polskiego muzeologa, Stanisława Lorentza, który stwierdził, iż: „Naczelnym zadaniem muzeów ma być przedstawienie niejako w wielkich tablicach synoptycznych całokształtu ludzkiej wiedzy i doświadczeń zdobytych przez niezliczone generacje (…)” [Lorentz 1963: 9]. W innym z tekstów badacz posiłkując się dosyć ogólnikową definicją[5] ponownie podkreślił starożytne, akademickie podwaliny i naukowe ambicje tej instytucji. Wyraźna w pracach Lorentza tendencja do unikania jednoznacznego rozumienia terminu „muzeum” jest charakterystyczna dla badaczy z początku XX wieku. Bazuje ona na dwóch, niewykluczających się sposobach postrzegania muzeum, jako miejsca spotkań oraz jako instytucji o naukowej proweniencji. Stąd też w pracach Lorentza, a później Folgi-Januszewskiej równolegle mowa o museionie i museaum, jako obliczach jednej idei raczej niż konkretnej instytucji.
Nie oznacza to bynajmniej, że na początku XX wieku i wcześniej nie sformułowano definicji muzeum. Przeciwnie, w Słowniku języka polskiego Samuela Bogumiła Lindego, wydanie z 1809 roku, termin „muzeum” pojawia się w kontekście „muz”, dziewięciu córek Jowisza, bogiń nauk i kunsztów. Zostało ono określone jako „świątynia Muz; zbiór rzeczy kunsztownych, gabinet; miejsce schadzki, w celu bawienia się wzajemnego kunsztami i naukami” [Linde 1809: 168]. Definicja taka została powtórzona także w wydaniu późniejszym, z 1857 roku. W Słowniku języka polskiego Karłowicza, Kryńskiego i Niedźwiedzkiego, „muzeum” zostało zdefiniowane jako „zbiór przedmiotów, mających wartość dla jakiejś nauki, sztuki, albo gałęzi przemysłu; gmach w którym znajduje się ten zbiór”. Wyróżniono także kilka typów muzeów, jako pierwsze wskazując archeologiczne, następnie przyrodnicze, pedagogiczne, przemysłowe, rolnicze oraz sztuk pięknych [Karłowicz, Kryński, Niedźwiedzki 1902: 1079]. Co ciekawe, w słowniku ujęto także wyrazy pochodne od muzeum, w tym „muzealny” rozumiany jako „nadający się do muzeum”, „muzeograf” jako „opisywacz muzeum”, czy „muzeografia” jako „opisywanie przedmiotów znajdujących się w muzeum”.
Zdecydowanie obszerniejszy opis znaleźć można w Encyklopedji powszechnej Samuela Orgelbranda z 1901 roku. W definicji powtórzono grecki źródłosłów wskazany przez Lindego, uzupełniono jednak opis o historię tej instytucji, powołując się na Muzeum Ptolemeusza Filadelfa w Aleksandrii oraz popularne za granicą „muzea literackie”, udostępniające czasopisma i pełniące role miejsc spotkań i dyskusji. Autor podkreślił jednak zasadniczą zmianę, pisząc „Przeważnie jednak mianem Muzeum oznaczają dzisiaj zbiory okazów natury, lub przedmiotów sztuki, które będąc nagromadzonemi w przeznaczonym wyłącznie na to gmachu, wystawiane są już to na widok znawców i ku zadowoleniu przyjaciół sztuki, już to dla celów naukowych”, i dalej „Częściej jeszcze oznaczają nazwą Muzeum zbiory dzieł sztuki wszelkiego rodzaju (rzadko jednak utworów malarstwa), które należą albo do wszystkich czasów (…), albo pochodzą z niektórych tylko okresów (…)” [Olgerbranda 1901: 370]. W opisie, jako warte uwagi podano muzeum krakowskie oraz w Raperswilu, a także zbiory przy bibliotekach prywatnych, m.in. przy bibliotece Ossolińskich we Lwowie. Osobne hasło uzyskało warszawskie Muzeum przemysłu i rolnictwa. Ilustrowana encyklopedja Trzaski, Everta i Michalskiego z 1927 roku w opracowaniu Stanisława Lama definiuje „muzeum” jako instytucję naukową, „w której za pomocą systematycznego układu planowo i umiejętnie zbieranych i należycie konserwowanych okazów (produktów naturalnych albo sztucznych, oryginałów, kopij, reprodukcyj, modelów itp.) unaocznia się kształt, względnie jedną jakąś gałąź wiedzy ludzkiej o przyrodzie lub człowieku, jego cywilizacji lub kulturze”. Szczegółowo podane zostały typy i specjalizacje muzeów przyrodniczych i historycznych, do których jako podgrupę zaliczono muzea artystyczne [Lam 1927: 666-668]. Definicja poszerzona została o zarys historii kolekcjonerstwa w Polsce, w której wskazano na główne przedmioty zainteresowań zbieraczy: „numizmaty, broń wschodnią, perskie i tureckie tkaniny, a także obce wyroby artystyczne, posągi, biusty i obrazy (zwłaszcza włoskie i flamandzkie)”. Obok znaczniejszych kolekcjonerów prywatnych wymienione zostały najważniejsze muzea w Polsce. Wydana zaledwie sześć lat później Encyklopedja powszechna w dwu tomach Trzaski, Everta i Michalskiego, ogranicza definicję muzeum do stwierdzenia, że jest to instytucja naukowa, „w której przechowywane są okazy przyrodnicze, historyczne, obrazy rzeźby etc.”. Pojawiły się natomiast dodatkowe hasła jak „muzeografja” i „muzeologja”, przy czym tę ostatnią opisano jako naukę zajmującą się „wszelkimi zagadnieniami związanemi z zakładaniem i utrzymywaniem muzeów oraz konserwacją i systematyką zbiorów” [Lam 1933: 1260]. Skrótowość ta przypomina hasło zawarte w Gutenberg Konversations Lexikon z początku lat trzydziestych XX wieku, gdzie definicję „muzeum” ograniczono do stwierdzenia, że jest to kolekcja przedmiotów naturalnych lub artystycznych, jak również miejsce lub budynek, w którym są one przechowywane [Gutenberg Konversations Lexikon 1930/31: 2194].
Termin „muzeum” został szeroko omówiony w wydanej w 1935 roku publikacji Świat i życie. Zarys encyklopedyczny współczesnej wiedzy i kultury pod redakcją Zygmunta Łempickiego. Hasło opracował Michał Walicki, który podzielił opis na trzy działy: „Definicja i rozwój”, „Typy muzeów” oraz „Muzea polskie”. Nakreślając historię polskiego muzealnictwa autor uwydatnił rolę mecenatu artystycznego Stanisława Augusta Poniatowskiego, który „położył był między innymi znakomite zasługi w zakresie muzealnictwa, tworząc podstawy już nie ściśle dynastycznych, lecz państwowych częściowo zbiorów” [Walicki 1935: 770]. Konsekwencją postaw naukowych i romantycznych dominujących na przełomie XVIII i XIX wieku stał się według Walickiego ruch antykwarsko-muzealny, utożsamiony z postawą Heleny Radziwiłłowej (Nieborów) i Izabelli Czartoryskiej (Puławy). Był to zdaniem Walickiego kierunek zgodny z tendencją europejską, gdzie zaczęto odchodzić od kolekcji osobliwości do zbiorów nabierających „znamię «narodowego pamiątek kościoła», wyrastając w wielkie magazyny, zapełnione na podobieństwo śpichlerzy najróżnorodniejszemi zabytkami narodowej archeologji” [ibidem: 771]. W tych działaniach „żywiły się i krzepiły narodowe ruchy Europy pierwszej połowy XIX wieku. Była to pierwsza polityczna rola, jaką z powodzeniem odegrały muzea” [ibidem]. Nieco dalej Walicki zauważa, że „Muzeum, jako zbiór ciekawości, przytłaczające swą egzotyczną tajemniczością widza, zmieniające natarczywą ciekawość zwiedzających w rychłe zmęczenie, muzeum trudno jeszcze dostępne szerszym masom, przeznaczone raczej do obsługi powołanych naukowców – oto pierwsza faza istnienia zbiorów muzealnych, pomyślanych zasadniczo już jako instytucje użyteczności publicznej” [ibidem: 772]. Początki ożywienia w muzealnictwie, których jaskółką stał się zjazd muzeologów w Mannheim w 1903 roku, przyniósł w zakresie teorii muzealnictwa przewartościowanie celów i metody pracy. Stały się nimi planowe kompletowanie zbiorów, ich specjalizacja i systematyka, oraz równolegle do niej prowadzona działalność oświatowa i wychowawczo-społeczna [The Mannheim Conference 1903: 105-109]. Podobnie jak w zaprezentowanych wcześniej definicjach Walicki wskazał główne typy muzeów, tj. muzea przyrodniczo-techniczne oraz humanistyczne i historyczne. Hasło uzupełnione zostało o listę najważniejszych muzeów w Polsce, a także informację o Związku Muzeów Polskich oraz podstawową bibliografię ze „Zbiorami Polskimi” Chwalewika na czele. Dosyć szeroką definicję muzeum proponowała ustawa o opiece nad muzeami publicznemi z 1933 roku, w której określono je jako „wszelkie zbiory z zakresu sztuki, kultury i przyrody, z wyłączeniem bibljotek, zorganizowane pod kątem widzenia wartości naukowej, artystycznej lub pamiątkowej (…)” [por. ustawa 1933: art. 1].
Wspomniane definicje „muzeum”, szczególnie opracowane w okresie międzywojennym, w dużym stopniu opierają się na opracowaniach wcześniejszych, w tym autorstwa Mieczysława Tretera. W książce Muzea współczesne. Studjum muzeologiczne opublikowanej w 1917 roku, autor w zasadzie pominął kwestię definicji, skupiając się na historii, typologii oraz omówieniu przykładów polskich instytucji [Treter 1917]. Nie przeszkodziło to jednak, aby tekst ten stał się podstawą dla opracowania definicji zawartej Encyklopedji powszechnej w dwu tomach, a także dla hasła z publikacji Świat i życie. Zarys encyklopedyczny współczesnej wiedzy i kultury. Mieczysław Treter nie zawarł definicji „muzeum” także w nieco późniejszym opracowaniu dotyczącym organizacji zbiorów muzealnych [Treter 1922: 4], jednakże precyzując zadania kierownika zbiorów artystycznych, dał obraz proponowanej przez siebie interpretacji tego terminu. Celem muzeów jest zatem „Zbiory artystyczne i historyczne gromadzić, kontemplować, pomnażać (…), należycie konserwować, inwentaryzować i naukowo katalogować, odpowiednio i planowo rozmieszczać, oglądanie ich [gromadzonych dzieł – przyp. AT] i studiowanie ułatwiać i możliwie szeroki ogół do korzystania z tych zbiorów zachęcać (…), ale zarazem służyć sztuce współczesnej i oddziaływać korzystnie na jej rozwój (w tej myśli założył Stanisław August Musée moderne i.t.d.)” [ibidem: 25-26].
Pojawiające się wielokrotnie nawiązanie do ostatniego polskiego króla wiązać należy z krótkim tekstem autorstwa Michała Jerzego Wandalina Mniszcha, w którym autor sugeruje, iż podjęcie działań mających na celu zgromadzenie i ochronę rozproszonego dziedzictwa krajowego „wskrzeszą nieomylnie umysły dotąd niewiadome, zataione, lub przewodników potrzebujące, ośmielą boiaźliwych do ucześnictwa prac, biegleyszych w zamysłach utwierdzą, w wielu wzniecą chęć zbawienną myślenia, zastanawiania się, nabywania, y dzielenia” [Mniszech 1775: 214]. Jest to tekst o tyle istotny dla historii polskiego muzealnictwa, że po raz pierwszy wskazuje na konieczność zbudowania zbiorów narodowych, które swoim zasięgiem obejmą zarówno księgozbiory, archiwa, twórczość artystyczną, choć tę bez specjalnego nacisku, ale także przyrządy naukowe czy okazy przyrodnicze, co stanowi żywą reakcję na przemiany zachodzące w kolekcjonerstwie, dokonujące się w tym okresie szczególnie w Anglii [6]. Jak wskazuje Ewa Manikowska, za początek muzeów narodowych należy uznać właśnie drugą połowę XVIII wieku, kiedy stopniowo udostępniane były kolekcje królewskie i książęce [Manikowska 2014: 65]. Kolejne etapy kształtowania się muzeów narodowych przypadające na XIX wiek, siłą rzeczy nie mogły mieć tak silnego oddziaływania w kraju rozdzielonym przez zaborców[7]. Dziedzictwo to było jednak żywe wśród polskich muzeologów, znajdując odzwierciedlenie w charakterze budowanych zbiorów.
Co więcej, we wspomnianym tekście Mniszcha, wyznaczony został główny kierunek, w jakim powinno zmierzać polskie kolekcjonerstwo „Zostawmy rzeźby kosztowne, obrazy bezcenne, te przyziemne sztuk wyzwolonych pieścidła narodom słusznie chlubiącym się, (…). Niech się staią wzorami do naśladowania, lecz z pomiarkowaniem (…). Chwyćmy się środków, tańszych, prędszych, łatwieyszych, a tenże prawie pożytek przynoszących. Zatrzymuymy się w obrębach granic Oyczyzny, poznaymy własnych Kray (…)”[Mniszech 1775: 218]. Podejście to wynikało z jednej strony z rodzącej się konieczności ochrony własnej tożsamości narodowej, z drugiej zaś z potrzeby jej społecznego ugruntowania i rozwoju. Błędnym byłoby jednak stwierdzenie, że Polacy poświęcili się wyłącznie zabytkom krajowym, odrzucając to, co „obce”. W czasopiśmie „Muzeum Polskie: malarstwo, rzeźba, przemysł artystyczny” [Kopera, Pagaczewski: 1914] autorzy jednoznacznie wskazują na przyczyny powołania czasopisma, pisząc: „W pierwszym rzędzie jest obowiązkiem naszego społeczeństwa zapoznać się z tymi zabytkami sztuki i kultury, które mu przeszłość pozostawiła” i dalej „Znajdzie tu każdy, kogo obchodzi nasza przeszłość dzieła pierwszorzędnych mistrzów polskich i obcych, którzy w Polsce i dla Polski pracowali”, napominając na koniec „Zabytki polskie giną, a giną dlatego, że ogół choć kulturalny, dotychczas nie zdaje sobie dokładnie sprawy z tego, co mu na polu sztuki wspaniała przeszłość pozostawiła (…)”. Muzeum w formie papierowej publikacji miało być zatem szansą na dotarcie do wszystkich sfer i zachętą do poznawania kultury polskiej, niezależnie od pochodzenia artystów, którzy ją współtworzyli. Analogicznie na kartach publikacji „Muzeum Polskie: poświęcone dziejom i zabytkom sztuki i kultury” [Grocholski, Treter 1917] występują zarówno obiekty o polskiej, jak i zagranicznej proweniencji, a kluczem doboru jest, jak wskazuje sam tytuł publikacji, wpływ na kształtowanie kultury[8]. W podobnym tonie wypowiadał się Stanisław Małkowski, wyjaśniając „Używając wyrazu „muzeum”, nie mam na myśli jedynie mniej lub bardziej usystematyzowanych zbiorów. W mojem zrozumieniu muzeum jest przybytkiem wiedzy, wyrastającym z głębin życia duchowego narodu, który go wznosi, a opartym na dorobku całej ludzkości i działającym dla jego powiększenia” [Małkowski 1922: 208]. Ten cel przyświecał również Mniszchowi, który pisał „Nauki pomnożą światła, te szczepiąc cnotę, władzę Duszy kierować potrafią. Zbawienne natchnienia, szczęśliwsze okoliczności, nagrodzą może z czasem klęski poniesione, zagoią rany polityczne, gdy ich odkryią początki y sposob leczenia podadzą” [Mniszech 1775: 212].
Jest rzeczą znamienną, że projekt mający na celu zachowanie przeszłości przyszłości określony został mianem Museaum Polonicum, terminem, który w powszechne użycie wszedł stosunkowo późno, podobnie jak miało to miejsce w odniesieniu to wyrazu „kolekcjoner” i „kolekcjonerstwo”, na co wskazuje Agnieszka Kluczewska-Wójcik [Kluczewska-Wójcik 2015: 20]. Oba wyrazy stanowią zapożyczenie, z tą jednak różnicą, że termin „muzeum” zaczęło funkcjonować za pośrednictwem ówczesnych XVIII-wiecznych zbiorów, które „przez znaczny przeciąg czasu zebrane, (…), to in Musaeo Britannico, to w Instytucie Bolońskim, to w przepysznej Florenckiey Galleryi”, nawiązywały do czterech najważniejszych źródeł inspiracji powstałych „W Atenach za Peryklesa, w Rzymie za Augusta, we Florencyi za panowania Domu Medicis, we Francyi za Ludwika XIV” [Mniszech 1775: 218, 214]. Projekt Museaum Polonicum funkcjonował zatem na co najmniej dwóch płaszczyznach: uniwersalnej wyrażającej ogólną potrzebę gromadzenia i udostępniania wiedzy o przeszłości, oraz lokalnej mającej pobudzić do aktywnego włączenia się tych, którzy identyfikują się z Polską. W obliczu klęsk politycznych właśnie ten drugi aspekt przynosił szczególną chlubę potencjalnym darczyńcom, którzy pielęgnując tradycję siać mieli ziarno wiedzy i kultury w narodzie. Działanie takie było zatem i przyjemne, i pożyteczne. Wydaje się, że w duchu takiej interpretacji powinny zostać odczytane definicje powstałe na przełomie XIX i XX wieku. Nie umniejszając znaczenia delectare Domu muz i miejsca spotkań towarzyskich, muzeum stawało się miejscem, które miało nauczać i wzruszać, zgodnie z wypracowanym, z biegiem lat coraz bardziej szczegółowo, zakresem działań: gromadzeniem, ochroną i udostępnianiem materialnego i niematerialnego dziedzictwa kultury. Nie można jednak zapominać, że za suchą definicją kryje się historia idei, wielkiego oświeceniowego projektu nowoczesnego państwa i społeczeństwa [Preziosi 2012], który w równej mierze miał swój udział w Polsce.
PRZYPISY
[1] Zgodnie z twierdzeniem, że każde uogólnienie jest błędne lub nawet niebezpieczne, nawet zawarte w tym zdaniu, na co wskazywali chociażby Aleksander Dumas czy Mark Twain.
[2] Zaprezentowana definicja znacząco różni się od tej zaproponowanej w 1946 r., wg której „słowo ‘muzeum’ zawiera wszelkie otwarte dla publiczności kolekcje obiektów artystycznych, technicznych, naukowych, historycznych czy archeologicznych, włączając w to ogrody zoologiczne i botaniczne, ale wyłączając biblioteki, z wyjątkiem takich, które posiadają stałe przestrzenie wystaw”, Borusiewicz 2012: 62.
[3] U Doroty Folgi-Januszewskiej także musaeum, jako miejsca spotkań, por. Folga-Januszewska 2015: 16-17.
[4] Hasło Czwartek Konferencji Ogólnej ICOM, Sztokholm, 1959.
[5] „Współczesne muzeum określamy jako instytucję, która gromadzi i przechowuje, opracowuje naukowo i upowszechnia swe zbory, jest więc równocześnie skarbnicą i magazynem, instytutem naukowym i instytucja naukową”, por. Lorentz 1963 (1999): 31.
[6] Na temat koncepcji Mniszcha zob.: Powidzki 1955; w kontekście rozwoju muzealnictwa na ziemiach polskich: Kunysz 1987.
[7] Pierwszy etap przypadał na lata 1800-1830 wraz z kształtowaniem się państw narodowych, kolejny to lata 1830-1870, gdy w obrębie muzeów „uniwersalnych” tworzono kolekcje specjalistyczne, ostatni zaś, obejmujący okres do 1918 roku, to pośredniczenie zbiorów publicznych w kształtowaniu prestiżu państwa, Manikowska 2014: 65.
[8] Jak zauważa Ewa Manikowska, zasada ta działała także w drugą stronę. Polscy eksperci zajmujący się rewindykacją zagrabionych dzieł kultury materialnej w Mieszanej Komisji Specjalnej działającej na mocy art. 15 traktatu ryskiego z 1921 roku, między wyrazami „krajowy” i „uniwersalny” nie widzieli sprzeczności, Manikowska 2014: 74, przypis 35.
BIBLIOGRAFIA
Borusiewicz Mirosław, 2012. Nauka czy rozrywka? Nowa muzeologia w europejskich definicjach muzeum, Kraków: Universitas.
Folga-Januszewska Dorota, 2008. „Muzeum: definicja i pojęcie. Czym jest muzeum dzisiaj?”, Muzealnictwo, nr 49, s. 200-203.
Folga-Januszewska Dorota, 2015. Muzeum: fenomeny i problemy, Kraków: Universitas.
Grocholski Ludgard, Treter Mieczysław (red.), 1917. Muzeum Polskie: poświęcone dziejom i zabytkom sztuki i kultury, Kijów: Nakładem grona wydawców.
Gutenberg Konversations Lexikon, 1930/1931. Wien–Hamburg–Zürich: Gutenberg Verlag Christensen & Co, t. V.
Karłowicz Jan, Kryński Adam, Niedźwiedzki Władysław (red.), 1902. Słownik języka polskiego, Warszawa: Nakładem Prenumeratorów i kasy im. Mianowskiego, t. II.
Kopera Feliks, Pagaczewski Julian, 1914. Polskie Muzeum: malarstwo, rzeźba, przemysł artystyczny, Kraków: Nakładem St. Zarewicza i spółki, r. 1, z. 2.
Kluczewska-Wójcik Agnieszka, 2015. „Kolekcjoner polski u progu nowoczesności – szkic do portretu”, w: Kolekcjonerstwo polskie XX i XXI wieku. Szkice, T. de Rosset, A. Kluczewska-Wójcik, A. Tołysz (red.), Warszawa: NIMOZ, s. 19-39.
Kunysz Antoni, 1987. “Początki muzealnictwa na ziemiach polskich ze szczególnym uwzględnieniem muzealnictwa Galicyjskiego”, Rocznik Archiwalno-Historyczny, nr 4, s. 3-24.
Lam Stanisław (opr. red.), 1927. Ilustrowana encyklopedja Trzaski, Everta i Michalskiego z wieloma mapami, tablicami i ilustracjami w tekście, Warszawa: Nakładem księgarni Trzaski, Everta i Michalskiego, t. III.
Lam Stanisław (opr. red.), 1933. Trzaski, Everta i Michalskiego encyklopedja powszechna w dwu tomach, Warszawa: Nakładem księgarni Trzaski, Everta i Michalskiego, t. I.
Linde Samuel Bogumił, 1809. Słownik języka polskiego, Warszawa: u Autora, t. II, cz. 1.
Linde Samuel Bogumił, 1857. Słownik języka polskiego, Lwów: w Drukarni Zakładu Ossolińskich, t. III.
Lorentz Stanisław, 1963 (1999). „Muzeum Narodowe w Warszawie jako placówka naukowa”, przedruk w: Przeszłość Przyszłości… Księga Pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Lorentza w setną rocznicę urodzin, A. Rottermund, D. Folga-Januszewska, E. Micke-Broniarek (red.), Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie, Zamek Królewski w Warszawie, s. 31-51.
Lorentz Stanisław, 1999. „Filozofia muzeów”, w: Przeszłość Przyszłości… Księga Pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Lorentza w setną rocznicę urodzin, A. Rottermund, D. Folga-Januszewska, E. Micke-Broniarek (red.), Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie, Zamek Królewski w Warszawie, s. 9-23.
Małkowski Stanisław, 1922. „O ideach przewodnich polskiego Muzeum Ziemi”, Ziemia. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany, r. 7, nr 6, s. 205-210.
Manikowska Ewa, 2014. “W stronę muzeum narodowego. Kolekcje i budowa polskiej tożsamości kulturowej u progu niepodległości”, w: Kłudkiewicz Kamila, Mencfel Michał, Miłośnictwo rzeczy. Studia z historii kolekcjonerstwa na ziemiach polskich w XIX wieku, Warszawa: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, s. 62-75.
Mniszech Michał, 1775. „Myśli Względem Założenia Musaeum Polonicum”, Zabawy Przyiemne y Pożyteczne z Sławnych Wieku tego Autorów Zebrane, t. 11, cz. 2, s. 211-226.
Pomian Krzysztof, 2012. Zbieracze i osobliwości. Paryż-Wenecja XVI-XVIII wiek, Andrzej Pieńkos (tłum.), Gdańsk: słowo/ obraz terytoria 2012.
Powidzki Janusz, 1955. “Muzeum Polskie” Michała Mniszcha”, Muzealnictwo nr 4, s. 5-9.
Preziosi Donald, 2012. „Mózg ciała ziemi. Muzea i ramowanie modernizmu”, K. Kolenda (przeł.), w: Display. Strategie wystawiania, M. Hussakowska, E.M. Tatar (red.), Kraków: Universitas, 15-36.
Orgelbrad S., 1901. S. Orgelbranda Encyklopedja powszechna z ilustracjami i mapami. Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Akcyjnego Odlewni Czcionek i Drukarni S. Olgebranda i Synów, t. X.
Treter Mieczysław 1917. Muzea współczesne: studjum muzeologiczne: początki, rodzaje, istota i organizacja muzeów, publiczne zbiory muzealne w Polsce i przyszły ich rozwój, Kijów: Nakładem Redakcji Muzeum Polskiego.
Treter Mieczysław 1922. Organizacja zbiorów państwowych Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa: Odbitka z Wiadomości Archeologicznych, t. VII.
Walicki Michał, 1935. Hasło: „muzeum”, w: Świat i życie. Zarys encyklopedyczny współczesnej wiedzy i kultury, Z. Łempicki (red.), Lwów-Warszawa: S. A. Książnica-Atlas, t. III.
NETOGRAFIA
„The Mannheim Conference on Museums as Places of Popular Culture”, 1903. The Museum Journal, vol.3, p.105-109, https://archive.org/details/museumsjournalv01assogoog, dostęp: 2016-07-15.
Hasło: Muzeum, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Muzeum, dostęp: 2016-10-15.
Kodeks Etyki ICOM dla Muzeów, http://icom.museum/fileadmin/user_upload/pdf/Codes/poland.pdf, dostęp 2016-06-02.
