25.10.2016 |
Jesteśmy obecnie w Polsce świadkami prężnego rozwoju muzealnictwa prywatnego [1]. Co prawda, w spisach muzeów prywatnych, prowadzonych przez Departament Dziedzictwa Kulturowego Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego [2], dominują muzea militariów, wiadomo jednak, że również „prywatne muzea sztuki” funkcjonują we współczesnej Polsce. Zgodnie z obowiązującym prawem (ustawa z 21 listopada 1996 roku o muzeach, Dz. U. 1997 nr 5 poz. 24) powołanie prywatnego muzeum, następuje w momencie nadania mu regulaminu (odpowiednika statutu w muzeum publicznym). Twórca zobowiązany jest również do: zapewnienia środków finansowych na działalność muzeum, zapewnienia bezpieczeństwa zbiorom, a przede wszystkim realizacji jednego z głównych zadań muzeów, czyli udostępniania obiektów zwiedzającym [Golat 2008: 14-15].
Pomijając spory i dyskusje toczone przez prawników nad ustawową definicją kolekcji i muzeum prywatnego [3], warto zaznaczyć, że dla większości pomysłodawców udostępniania publiczności swoich różnorodnych zbiorów, słowo „muzeum” narzuca się automatycznie jako określenie ich aktywności. Nie dbając więc o wypełnienie kryteriów ustawowych (zwłaszcza nadania regulaminu czy zapewnienia w dłuższej perspektywie czasowej środków finansowych na działalność muzeum), współcześni „fundatorzy” muzeów prywatnych, nazywają muzeami każdy, nawet najmniejszy zbiór wszelakich, interesujących ich przedmiotów, które pokazują choćby skromnej publiczności, wyrażającej chęć obejrzenia ich skarbów [por. Muzea prywatne].
Do pewnego stopnia podobnie było w XIX wieku. Szczególnie w drugiej jego połowie kolekcjonerzy prywatni słowem „muzeum” określali miejsce, w którym znajdowała się ich kolekcja i które w mniejszym lub większym stopniu było dostępne dla chętnych odwiedzających. Czasem zaś słowem tym posługiwali się nie tyle sami kolekcjonerzy, co ich otoczenie, czy też opinia publiczna, zwłaszcza w odniesieniu do kolekcji poloników. Jednakowoż określenie, czym było „muzeum prywatne” w interesującym nas okresie, podobnie jak dziś, nastręcza pewnych trudności. Jest też problemem dość rzadko podejmowanym w polskiej literaturze przedmiotu.
W polskich badaniach kwestię „muzeum prywatnego” po raz pierwszy podniosła historyczka sztuki Zofia Ostrowska-Kębłowska, wychodząc od zagadnień związanych z architekturą; przy czym wprowadziła ona do literatury pojęcie „siedziby-muzeum” [Ostrowska-Kębłowska 1979: 69-108]. Obserwując rozwój muzealnictwa publicznego w XIX wieku zauważyła, że „…można na terenie Europy wyodrębnić grupę prywatnych kolekcji, które częściowo lub w pełni udostępnione zaczynały funkcjonować jako muzeum w obrębie rezydencji, lub też stając się nawet instytucją społeczną czy państwową nie traciły związku z osobą i mieszkaniem fundatora…” [ibidem: 70]. To, według badaczki, doprowadziło z czasem do „…powstawania budowli pałacowo, willowo- lub zamkowo-muzealnych, w których odmiennie niż dawniej, zbiory nie tyle uświetniały rezydencję, ile uzasadniały jej powstanie, a także w istotny sposób wpływały na kształt architektury…” [ibidem: 70].
Definiując „siedzibę-muzeum” Ostrowska-Kębłowska zauważyła: „Budowlę mieszkalną określić można jako rodzaj muzeum, biblioteki czy archiwum dopiero wówczas, gdy przechowywana w niej kolekcja zostaje mniej lub bardziej udostępniona i zaczyna społecznie funkcjonować, lecz gdy działanie to ukierunkowane jest jakąś wyższą, ponadnarodową ideą, która kształtuje także architekturę budowli stanowiącą tzw. pole semantyczne dla przechowywanych tu zbiorów” ibidem: 74]. Rozstrzygająca dla badaczki była relacja architektury z chęcią udostępnienia zbiorów, jaką przejawiał fundator. Podane przez nią przykłady rozwiązań, spełniających kryteria „siedziby-muzeum” związane są przede wszystkim z Wielkopolską. Ostrowska-Kębłowska uwzględniła następujące siedziby-muzea: Zbrojownia w Rogalinie (jako forma protosiedziby-muzeum), zamek w Kórniku Tytusa hr. Działyńskiego, Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu (jako siedziba-biblioteka), pałac Atanazego hr. Raczyńskiego w Berlinie.
Autorka twierdziła także, że w obliczu braku muzeów publicznych, ich funkcje na ziemiach polskich przejmowały kolekcje prywatne, gromadzone właśnie w siedzibach-muzeach. Na ten aspekt zwracali później uwagę przede wszystkim badacze Kórnika Tytusa hr. Działyńskiego [Kaźmierczak 1976; 1978; 1980. Naganowski 1981; 1982]. W bardziej rozbudowany sposób opisał zjawisko „siedzib-muzeów” Konrad Ajewski [Ajewski 2001; por. Kłudkiewicz, Mencfel 2014].
Nawiązując do terminologii Zofii Ostrowskiej-Kębłowskiej, wypada wymienić jeszcze kilka innych kolekcji prywatnych, upublicznionych przez fundatorów i usytuowanych w specjalnie na ten cel zaprojektowanych pomieszczeniach, skrzydłach lub budynkach połączonych z siedzibą kolekcjonera. Pierwszymi były koncepcje Izabelli z Flemmingów ks. Czartoryskiej w Puławach (Świątynia Sybilli i Domek Gotycki) [4] oraz Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie [Gutowska-Dudek 2012; Szyszkowski 2012; Fijałkowski 1986; Kossakowska-Szanajca, Majewska-Maszkowska 1964; Majewska-Maszkowska 1976], które wyróżniały się wybudowaniem osobnych budynków dla prezentacji zbiorów artystycznych.
W odrębnych pomieszczeniach prezentowano kolekcje artystyczne w Łańcucie hrabiostwa Potockich (Apartament Turecki i tzw. Galeria rzeźb) [Kossakowska-Szanajca, Majewska-Maszkowska 1964; Majewska-Maszkowska 1976], Łohojsku hrabiostwa Tyszkiewiczów (dwa pokoje, przeznaczone na zbiory) [Aftanazy 1991: 93-100], czy należących do książąt Sanguszków Podhorcach (pierwsze piętro zamku) [Aftanazy 1990: 424-462]. Przy czym warto zauważyć, że dostęp do tych zbiorów nie był w pełni otwarty, lecz ograniczony do zaproszonych gości. Dostępność publiczności zapewniała również Galeria Miłosławska, zajmująca osobne skrzydło pałacu Seweryna hr. Mielżyńskiego w wielkopolskim Miłosławiu, choć jej byt trwał ledwie kilka lat do śmierci fundatora [por. Kłudkiewicz 2016a]. W Gołuchowie Izabelli z Czartoryskich hr. Działyńskiej wyodrębniono cztery sale muzealne, przeznaczone na kolekcje artystyczne i udostępniane publiczności [Kłudkiewicz 2014: 201-214]. Osobny budynek galeryjny otrzymała z kolei na początku XX wieku kolekcja malarstwa Edwarda Aleksandra hr. Raczyńskiego [por. Kłudkiewicz 2016b: 179-192; Leszczyńska 2013: 27-70]. Wymienione inicjatywy kolekcjonerów prywatnych, oprócz utworzenia specjalnie przygotowanej dla kolekcji przestrzeni architektonicznej, charakteryzowała chęć mniej lub bardziej sformalizowanego udostępnienia swoich zbiorów publiczności, często w oparciu o wytyczne lub zasady, nawiązujące do regulaminów, obowiązujących w muzeach publicznych.
Natomiast pewnym jest, że obok tych inicjatyw kolekcjonerów prywatnych, które objawiły się nie tylko chęcią pokazania swoich zbiorów publiczności, ale również utworzenia na ten cel specjalnej przestrzeni ekspozycyjnej, odnajdziemy w długim wieku XIX również szereg kolekcji, w mniejszym lub większym stopniu udostępnianych chętnym odwiedzającym, lecz prezentowanych w pomieszczeniach prywatnych bądź reprezentacyjnych, służących za dekoracje ścian domów. Żeby wymienić jedynie kilka przykładów, podaję kolekcje: w pałacu hr. Kossakowskich w Warszawie [Jaroszewski 1981: 699-704], w pałacu hrabiostwa Wodzickich w Krakowie [Beiersdorf 2003: 118], w pałacu książąt Lubomirskich w Krakowie [ibidem: 124], w pałacu hrabiostwa Mieroszewskich w Krakowie, w pałacu Piotra hr. Moszyńskiego w Krakowie [ibidem: 126-127; Mączyński 1854: 114-115], w krakowskim pałacu Pod Baranami hrabiostwa Potockich [ibidem: 20-21], w pałacu hrabiostwa Pusłowskich w Krakowie [Beiersdorf 1988: 137-178], w pałacu Leona hr. Pinińskiego we Lwowie, czy w pałacu Eustachego hr. Tyszkiewicza w Wilnie [Aftanazy 1990: 93-100].
Nawiązując do definicji Z. Ostrowskiej-Kębłowskiej, nie można w tych przypadkach mówić o „siedzibie-muzeum”. Najwłaściwsze wydaje się operowanie dość szerokim pojęciem „otwarta dla zwiedzających kolekcja prywatna, znajdująca się w domu kolekcjonera”. Ani to sformułowanie, ani założenia Ostrowskiej-Kębłowskiej nie przybliżają nas jednak do pojęcia „muzeum prywatnego”, do tego, czym ono było w XIX wieku na ziemiach polskich. Warto w tym miejscu przywołać definicję Krzysztofa Pomiana, który napisał: „…za muzeum [prywatne] bowiem można uznać dowolny zbiór przedmiotów wtedy dopiero, gdy zapewnione są warunki, które czynią możliwym trwanie tego zbioru jako regularnie otwartego dla publiczności po śmierci założyciela, w nieograniczonym z założenia przedziale czasowym” [Pomian 2006: 15-24].
Troska o trwanie kolekcji po śmierci fundatora tylko w niewielu przypadkach objawiła się w pierwszej połowie XIX wieku. Józef Kajetan hr. Ossoliński, twórca otwartej w 1814 roku w Warszawie prywatnej galerii malarstwa, miejsca wyjątkowego, gdyż pod względem szerokiej dostępności prawie do końca stulecia nie dorównała jej żadna inna prywatna inicjatywa, nie przewidywał trwania zbioru po swojej śmierci [Ryszkiewicz 1960: 105-142]. Dwóch innych kolekcjonerów, aktywnych na przełomie XVIII i XIX wieku, co prawda podjęło starania o zapewnienie ciągłości swoich zbiorów, ale na skutek różnych okoliczności prawno-politycznych, z zapewnieniem w miarę bezpiecznego trwania ich zbiorów, przyszło czekać nawet kilkadziesiąt lat. Mowa o Ignacym hr. Miączyńskim i Józefie Maksymilianie Ossolińskim.
Ten pierwszy, postać dziś niemal zupełnie zapomniana, znacznie rozbudował odziedziczony po swoim dziadku Piotrze Miączyńskim zbiór obrazów dawnych mistrzów. Początkowo znajdował się on w majątku Pieniaki. Na przełomie 1804 i 1805 roku hrabia jednak zdecydował się wybudować okazały gmach we Lwowie dla pomieszczenia znacznej już wówczas kolekcji. Otwarcie dla publiczności galerii opóźniła śmierć fundatora i po wielu skomplikowanych kolejach losu galerię pod nazwą Galerii Miączyńskich-Dzieduszyckich otwarto dopiero w 1911 roku [zob. Białostocki, Walicki 1955: 29] [5]. Ten drugi, znany przede wszystkim za sprawą biblioteki (Zakładu Narodowego im. Ossolińskich), posiadał dość skromny zbiór dzieł sztuki, w większości odziedziczonych po przodkach [Długajczyk, Machnik 2008: 33-52]. Ponieważ jego zamiarem, było połączenie w jednej instytucji biblioteki i muzeum sztuki, zdecydował się w 1823 roku na zawarcie umowy z Henrykiem ks. Lubomirskim z Przeworska. Na jej mocy zbiory przeworskie miały zostać dołączone do biblioteki Ossolińskiego pod nazwą Muzeum im. Lubomirskich. Lubomirscy mieli dziedzicznie zapewnione stanowisko kierownicze w tym wspólnym przedsięwzięciu, pod warunkiem założenia ordynacji przeworskiej, która częściowo finansować miała działalność utworzonego Muzeum [Juzwenko 2008: 6-15 (tu: 9)]. Plany założycieli urzeczywistniły się jednak dopiero w 1870 roku, kiedy po otrzymaniu zgody władz austriackich na założenie wymaganej umową ordynacji, całe zbiory przeworskie przewieziono do Lwowa [por. Figiela 2004; Długajczyk, Machnik 2008: 52-99; Gębarowicz 1967: 117-142]. O zapewnienie materialnego i prawnego trwania zbioru po swojej śmierci, kolekcjonerzy zaczęli dbać dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W tym okresie powstały też jednostki, które również dziś bez wahania określamy jako „muzea prywatne”: Muzeum XX Czartoryskich w Krakowie, Biblioteka Wiktora hr. Baworowskiego we Lwowie czy Muzeum Emeryka hr. Hutten-Czapskiego w Krakowie.
Władysław ks. Czartoryski w 1878 roku założył w Krakowie Muzeum Książąt Czartoryskich. Jego zbiory dzieliły się na dwie części: bibliotekę i muzeum sztuki. Biblioteka, zawierająca oprócz księgozbioru, archiwum oraz zbiór map i rycin, miała być miejscem pracy badaczy. Muzeum dzieliło się na działy: pamiątek, wykopalisk z ziem słowiańskich, starożytności egipskich, greckich, rzymskich i ormiańskich, galerię obrazów, miniatur, tkanin, ceramiki, sreber, zbrojowni, medali i monet [Radzikowski 1902: 492-495; por. Rostworowski 1998: 149-161]. Byt materialny muzeum zapewniała ordynacja książąt Czartoryskich na Sieniawie.
Z kolei trwałość Biblioteki Baworowskich (której częścią składową oprócz książek, były również obrazy), po śmierci fundatora Wiktora hr. Baworowskiego zapewnił jego zapis testamentowy. Z majątku Baworowskiego utworzono fundację na utrzymanie działalności biblioteki, która dzięki temu od 1900 roku była publicznie dostępna [Chamera-Nowak 2011: 34-35].
Emeryk hr. Hutten-Czapski również planował pełne udostępnienie swoich zbiorów w formie muzeum. Hutten-Czapscy przewieźli swoje zbiory (biblioteka, medale, numizmatyka) z rodzinnego Stańkowa pod Mińskiem i zakupili specjalnie w celu ich udostępniania pałacyk w Krakowie [Kocójowa 2006: 21-28]. W trakcie organizacji projektowanego muzeum, Hutten-Czapski zmarł. Dzięki umowie podpisanej z miastem Kraków przez wdowę Elżbietę Karolinę z Meyendorffów Hutten-Czapską, kolekcja stała się w 1902 roku oddziałem Muzeum Narodowego w Krakowie i funkcjonowała jako Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego [Kocójowa 1978: 313-318].
Te przykłady wskazują na trzy główne sposoby (ordynacja, fundacja, donacja), jakimi posługiwali się kolekcjonerzy prywatni, aby zapewnić trwanie swoich zbiorów po śmierci. Na przełomie XIX i XX wieku takich przykładów znajdziemy więcej. Oprócz ordynacji sieniawskiej, zapewniającej utrzymanie krakowskiemu Muzeum Książąt Czartoryskich, należy wymienić ordynację książąt Czartoryskich na Gołuchowie, hrabiostwa Dzieduszyckich na Poturzycach-Zarzeczu (z tego majątku finansowano istnienie Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich we Lwowie), hrabiostwa Lubomirskich na Przeworsku (finansująca działalność wspomnianego już Muzeum im. Lubomirskich przy lwowskim Ossolineum)[6]. Wśród fundacji zapewniających byt materialny zbiorom prywatnym i przekształcających kolekcje prywatne w muzea, należy wymienić choćby fundację „Zakłady Kórnickie”.
Ustanowienie ordynacji, bądź fundacji, zarezerwowane było wyłącznie dla majętnych kolekcjonerów, operujących swoim majątkiem tak, aby w przyszłości, przynajmniej jego część można było przeznaczyć na opiekę nad kolekcjami. Dla mniej zasobnych kolekcjonerów droga ta była właściwie niedostępna. Tacy zbieracze decydowali się zazwyczaj na darowiznę na rzecz instytucji publicznej (muzeum, samorządu miejskiego) w ramach umowy cywilnoprawnej, która miała zapewnić niepodzielność zbiorów w przyszłości.
Najlepiej problemy, towarzyszące takiej inicjatywie, obrazują perypetie Feliksa Mangghi Jasieńskiego, który od początku XX wieku poszukiwał sposobu, aby swoją znaczną kolekcję częściowo skonstruowaną w Paryżu i na Dalekim Wschodzie, darować narodowi [Kluczewska-Wójcik 2014]. W 1903 roku sporządził pierwsze oświadczenie, w którym wyraził chęć przekazania kolekcji ogółowi, pod warunkiem, że będzie stanowić osobną jednostkę w ramach krakowskiego Muzeum Narodowego [Gumińska 2010: 20]. Kolejną chęć darowizny zaznaczył trzy lata później. Wówczas również otworzył w swoim mieszkaniu „Oddział Muzeum Narodowego im. Feliksa Jasieńskiego”. Pomimo starań kolekcjonera w Krakowie nie podjęto żadnych kroków dla znalezienia odpowiedniego miejsca dla pomieszczenia liczącej niemal dwadzieścia tysięcy eksponatów kolekcji. Jasieński zwrócił się więc z propozycją przekazania zbiorów do Warszawy, jednak ostatecznie po zakończeniu I wojny światowej, rozmowy z urzędnikami krakowskimi nabrały rozpędu, a w rezultacie 11 marca 1920 roku kolekcjoner podpisał z „Gminą stołecznego Królewskiego miasta Krakowa” umowę przekazującą własność całej kolekcji. Darowizna była obwarowana licznymi warunkami, szczególnie istotnymi dla zrozumienia postawy kolekcjonera wobec przyszłości swoich zbiorów. Przede wszystkim w artykule III umowy uzgodniono, że kolekcja ma „utworzyć osobny Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie im. Feliksa Jasieńskiego” [eadem: 17]. Dalej ustalono miejsce eksponowania zbiorów [eadem: 21] [7], obecność stałego kustosza o szerokich uprawnieniach w kwestii opieki nad nimi [ibidem: 18]. Darowanie kolekcji miastu Kraków pod warunkiem umieszczenia jej pod profesjonalną opieką pracowników tamtejszego muzeum, przy jednoczesnym jej wyodrębnieniu (w formie osobnego oddziału) spełniało główne marzenia niemal każdego kolekcjonera – zachowania i ochrony całości zbiorów, przy równoczesnym uszanowaniu pamięci o jego osobie.
Funkcjonująca jako oddział muzeum publicznego, kolekcja prywatna wypełniała warunki definicji muzeum prywatnego, sformułowanej przez Krzysztofa Pomiana, choć de facto jej byt przestawał w najmniejszym stopniu zależeć od kolekcjonera i jego wytycznych, o czym najlepiej świadczą powojenne losy kolekcji Jasieńskiego [8].
Podsumowując, należy zaznaczyć, że najczęściej występującymi kryteriami, na podstawie których definiuje się „muzea prywatne” w XIX wieku są: udostępnienie zbiorów publiczności, zapewnienie odrębnej przestrzeni na prezentację kolekcji, zapewnienie bytu materialnego i trwałości kolekcji po śmierci jej twórcy. W mniejszym stopniu, pod uwagę brane jest określenie reguł zwiedzania, takich, jak sporządzenie przez kolekcjonera choć w skrócie zarysowanych wytycznych i zasad dostępności jego zbiorów. Wydaje się również, że punkty te inaczej badacze dobierają w odniesieniu do różnych okresów historycznych. W badaniach nad kolekcjami z początku XIX wieku wskazuje się przede wszystkim na upublicznienie zbiorów (i to niezależnie od tego, czy owo upublicznienie ograniczone było jedynie do najbliższego grona zaprzyjaźnionych gości), kolejno podkreśla się utworzenie przez kolekcjonerów specjalnej, wyodrębnionej przestrzeni na prezentację zbiorów. Wreszcie w drugiej połowie XIX wieku istotne są kroki prawne, jakie kolekcjonerzy prywatni podejmują, aby ich zbiory trwały po ich śmierci i stały się muzeami w świetle prawa.
Przywołane na wstępie współczesne uregulowania prawne, zawarte w obowiązującej ustawie o muzeach, powtarzają powyższy zestaw cech, jakie winno spełniać „muzeum prywatne”. Do zapewnienia finansowania działalności muzeum, udostępniania obiektów zwiedzającym, określenia reguł zwiedzania, w XX wieku dodano zapewnienie bezpieczeństwa zbiorom.
PRZYPISY:
[1] Kwestia funkcjonowania prywatnych muzeów staje się również tematem badań, naukowych dyskusji i debat nad ich problemami, rozwojem, czy ochroną. Por. Graczyk, Maciejewska 2008. W grudniu 2013 r. odbyła się również konferencja Muzea prywatne, społeczne i wyznaniowe w Polsce – szanse i problemy, zorganizowana przez Fundację Ari Ari i Katedrę Muzeologii na Wydziale Nauk Humanistycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
[2] Wykazy w Biuletynie Informacji Publicznej: http://www.bip.mkidn.gov.pl/pages/rejestry-ewidencje-archiwa-wykazy/departament-dziedzictwa-kulturowego.php. Wykazy te ujmują przede wszystkim prywatne muzea militariów i motoryzacji, które zdecydowanie wiodą prym wśród prywatnych jednostek muzealnych w Polsce. Por. również wykaz muzeów prywatnych w województwie kujawsko-pomorskim i mazowieckim na: http://muzeaprywatne.blogspot.com.
[3] Na prawną ochronę kolekcji prywatnych (tudzież jej braku w obowiązującym ustawodawstwie), muzeów prywatnych i wątpliwości co do ich prawnej definicji zwracają uwagę: Szafrański 2012; Zalasińska 2010; Golat 2004; Golat 2008: 11-15.
[4] Z przebogatej literatury poświęconej Puławom, podaję najnowsze opracowania (a w nich bogata bibliografia, zawierająca teksty poprzedników): Aleksandrowicz 2011; Jurkowska 2014.
[5] Informacje na temat kolekcji I. hr. Miączyńskiego za: Białostocki, Walicki 1955: 29.
[6] Szczegółowo o sposobach zapewnienia trwałości kolekcji po śmierci kolekcjonera por. Kłudkiewicz 2015: 147-175.
[7] Jasieński nie doczekał otwarcia Oddziału MN jego imienia, które nastąpiło dopiero w 1934 r.
[8] Przez dziesiątki lat obiekty z kolekcji Feliksa Mannghi Jasieńskiego rozmieszczone były niemal we wszystkich oddziałach Muzeum Narodowego w Krakowie, a później także w innej instytucji – Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej „Manngha”. Powoli stosunek do kolekcjonera ulega zmianie. W ramach popularyzacji wiedzy o Jasieńskim i jego zbiorach, a także dla oddania hołdu jego darowi i pamięci o nim, od 2015 r. przedsięwzięto szereg inicjatyw wystawienniczych i wydawniczych, które odbywają się w Oddziale Muzeum Narodowego, Kamienicy Szołayskich im. Feliksa Jasieńskiego. Por. wystawy „Niech żyje sztuka!” w 2015 r., oraz w planowanej na dziewięć tomów publikacji Korpusu daru Feliksa Jasieńskiego.
BIBLIOGRAFIA
Aftanazy Roman, 1990. Materiały do dziejów rezydencji, t. VIIa, Dawne województwa ruskie: ziemia Halicka i Lwowska, Warszawa: Wydawnictwo Ossolineum, s. 424-462.
Aftanazy Roman, 1991. Dzieje rezydencji na dawnych Kresach Rzeczypospolitej, t. 1, Województwa mińskie, mścisławskie, połockie, witebskie, Wrocław-Warszawa: Wydawnictwo Ossolineum, s. 93-100.
Ajewski Konrad, 2001. „Polskie siedziby rodowe-muzea w XIX wieku”, Spotkania z zabytkami, nr 4 (dodatek), s. I-VIII.
Aleksandrowicz Alina, 2011. Różne drogi do wolności. Puławy Czartoryskich na przełomie XVIII i XIX wieku, Puławy: Towarzystwo Przyjaciół Puław.
Beiersdorf Zbigniew, 1988. „Pałac Pusłowskich w Krakowie. Studium z dziejów pałacu-muzeum”, Rocznik Krakowski, t. XIV, s. 137-178.
Beiersdorf Zbigniew, 2003. „Rezydencje ziemiańskie Krakowa w drugiej połowie XIX wieku”, w: Pałace miejskie Krakowa. Materiały sesji naukowej odbytej 18 maja 2002 roku, Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, s. 118.
Białostocki Jan, Walicki Michał, 1955. Malarstwo europejskie w zbiorach polskich 1300-1800, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy , s. 29.
Chamera-Nowak Agnieszka, 2011. „Baworovianum”, Cenne, bezcenne, utracone, nr 3, s. 34-35.
Długajczyk Beata, Machnik Leszek, 2008. „Józef Maksymilian Ossoliński i Henryk Lubomirski oraz ich kolekcje”, w: Początki Muzeum Lubomirskich. Dary Józefa Maksymiliana Ossolińskiego i Henryka Lubomirskiego, katalog wystawy, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińśkich, s. 33-52.
Figiela Bożena, 2004. „Zbiory sztuki Książąt Lubomirskich z Przeworska”,w: Muzea-rezydencje w Polsce. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 14-16 października 2004, Krzysztof Kornacki (red.), Kozłówka: Muzeum Zamoyskich , s. 253-269.
Fijałkowski Wojciech, 1986. Wnętrza pałacu w Wilanowie, Warszawa: PWN.
Gębarowicz Mieczysław, 1967. “Zbiory muzealne w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich”, w: Ossolineum. Księga Pamiątkowa w 150-lecie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 117-142.
Golat Rafał, 2004. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: komentarz, Kraków: Zakamycze.
Golat Rafał, 2008. „Jak założyć prywatne muzeum?”, Muzealnictwo, nr 49, s. 11-15.
Graczyk Longin, Maciejewska Monika, 2012. Muzea prywatne/kolekcje lokalne. Raport z badań, powstały w ramach programu „Obserwatorium kultury”, finansowanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, http://www.muzeaprywatne.blogspot.com, dostęp: 2016-10-18.
Gumińska Bronisława, 2010. „Feliks Manggha Jasieński „Wszyscy marzymy, by dosięgnąć księżyca…”, Rozprawy Muzeum Narodowego w Krakowie, Seria Nowa, nr 3, s. 20.
Gutowska-Dudek Krystyna, 2012. „Początki Muzeum w Wilanowie. Szkic o galerii malarstwa europejskiego Stanisława Kostki Potockiego”, Studia Wilanowskie, t. XIX, s. 136-175.
Jaroszewski Tadeusz S., 1981. Kilka słów o galerii Kossakowskich, Ars Auro Prior. Księga pamiątkowa ku czci Jana Białostockiego, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe , s. 699–704.
Jurkowska Hanna, 2014. Pamięć sentymentalna. Praktyki pamięci w kręgu Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk i w Puławach Izabeli Czartoryskiej, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Juzwenko Adolf, 2008. „Józefa Maksymiliana hrabiego Ossolińskiego i Henryka księcia Lubomirskiego Ustanowienie Narodowe”, w: Początki Muzeum Lubomirskich. Dary Józefa Maksymiliana Ossolińskiego i Henryka Lubomirskiego (katalog wystawy), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 6-15.
Kaźmierczak Jerzy, 1976. „Funkcje ideowe Kórnickiej rezydencji Tytusa Działyńskiego”, Pamiętnik Bbiblioteki Kórnickiej, z. 12, s. 49-63.
Kaźmierczak Jerzy, 1978. „Realizacje architektoniczno-plastyczne w obrębie porozbiorowej rezydencji ziemiańskiej w Polsce i ich wymowa ideowa (referat wygłoszony na XXVII Sesji SHS w Poznaniu) ”, Biuletyn Historii Sztuki, t. XL, s. 352-357.
Kaźmierczak Jerzy, 1980. „Tytusa Działyńskiego zbiór pamiątek narodowych w Kórniku”, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo, t. 11, z. 112, s. 45-75.
Kluczewska-Wójcik Agnieszka, 2014. Feliks „Manggha” Jasieński i jego kolekcja w Muzeum Narodowym w Krakowie (Korpus daru Feliksa Jasieńskiego, t. I, Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie.
Kłudkiewicz Kamila, 2014. “Rodzinna tradycja, romantyczne zobowiązania i indywidualne koncepcje” w: Miłośnictwo rzeczy. Studia z historii kolekcjonerstwa na ziemiach polskich w XIX wieku, Kamila Kłudkiewicz, Michał Mencfel (red.), Warszawa: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, s. 201-214
Kłudkiewicz Kamila, 2015. Prywatne kolekcjonerstwo dzieł sztuki a kwestia ochrony dziedzictwa kulturowego – kiedyś i dziś, w: Imponderabilia ochrony dziedzictwa kulturowego, Samanta Kowalska (red.), Poznań–Kalisz: Wydawnictwo Naukowe UAM, s. 147-175.
Kłudkiewicz Kamila, 2016a. „Galeria Miłosławska Seweryna hr. Mielżyńskiego – o tym, jak obrazy idealnego zbioru częściowo utraciły swoje atrybucje”, w: Kolekcja fikcji: o mistyfikacji w sztuce, MałgorztaWawrzak (red.), Toruń: Wydawnictwo Naukowe UMK, s. 161-182.
Kłudkiewicz Kamila, 2016b. „Zagraniczne wyjazdy na zakupy. Francuskie obserwacje i polskie malarstwo w Rogalińskiej Galerii Edwarda A. hr. Raczyńskiego”, w: Wyjazdy „za sztuką”. Nadzieje, zyski i straty artystów XIX i XX wieku, Dorota Kudelska, Ewelina Kuryłek (red.), Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL , s. 179-192.
Kłudkiewicz Kamila, Mencfel Michał, 2014. „Wprowadzenie”, w: Miłośnictwo rzeczy. Studia z historii kolekcjonerstwa na ziemiach polskich w XIX wieku, Kamila Kłudkiewicz, Michał Mencfel (red.), Warszawa: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, s. 14-17.
Kocójowa Maria, 1978. „Pamiątkom ojczystym ocalonym z burzy dziejowej”. Muzeum Emeryka Hutten-Czapskiego (Stańków-Kraków), Kraków: Wydawnictwo Literackie, s. 313-318.
Kocójowa Maria, 2006. „Fundator kolekcji Emeryk Hutten-Czapski (1828–1896) jako człowiek i kolekcjoner”, w: „Monumentis patriae…”. Emerykowi Hutten-Czapskiemu w 110. Rocznicę śmierci, Muzeum Narodowe w Krakowie, Kocójowa Maria (red.), Kraków: Muzeum Narodowe w Krakowie, s. 21-28.
Kossakowska-Szanajca Zofia, Majewska-Maszkowska Bożenna, 1964. Zamek w Łańcucie, Warszawa: Arkady.
Leszczyńska Ewa, 2013. „Gmach Galerii Rogalińskiej w świetle poczynań mecenasowskich i kolekcjonerskich Edwarda Aleksandra Raczyńskiego”, Studia Muzealne, t. XIX, s. 27-70.
Majewska-Maszkowska Bożenna, 1976. Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej 1736–1816, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich
Mączyński Józef, 1854. Kraków dawny i teraźniejszy z przeglądem jego okolic, Kraków: J. Czech, s. 114-115.
Naganowski Tomasz, 1981. „Gromadzenie pamiątek narodowych na zamku kórnickim w XIX w.”, w: Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, z. 18, s. 17-56.
Naganowski Tomasz, 1982. „Udostępnienie zbioru pamiątek historycznych w Kórniku w okresie zaborów”, Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej, nr 19, s. 111-159.
Ostrowska-Kębłowska Zofia, 1979. „Siedziby-muzea. Ze studiów nad architekturą XIX wieku w Wielkopolsce”, w: Sztuka XIX wieku w Polsce. Naród-miasto, Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Poznań, grudzień 1977, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 69-108.
Pomian Krzysztof, 2006. „Winkelmann polski”, w: 200 lat muzealnictwa warszawskiego. Dzieje i perspektywy, Andrzej Rottermund (red.), Warszawa: Arx Regia Ośrodek Wydawniczy Zamku Królewskiego, s. 15-24.
Radzikowski Eljasz, 1902. Kraków dawny i dzisiejszy, Kraków: nakładem Autora, s. 492-495.
Rostworowski Marek, 1998. „Kraków”, w: Muzeum Czartoryskich. Historia i zbiory, Zdzisław Żygulski jun. (red.), Kraków: Muzeum Narodowe, s. 149-161.
Ryszkiewicz Andrzej, 1960. „Zbiory artystyczne Józefa Kajetana Ossolińskiego. Pierwsza publiczna galeria warszawska”, Rocznik Warszawski, t. 1, s. 105-142.
Szafrański Wojciech, 2012. „Publiczne aspekty prywatnych kolekcji”, w: Kultura w praktyce. Zagadnienia prawne, Alicja Jagielska-Burduk, Wojciech. Szafrański (red.), Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, s. 43-48.
Szyszkowski Błażej, 2012. Aleksander Kokular. Malarz i opiekun kolekcji wilanowskiej, Warszawa: Muzeum Pałac w Wilanowie.
Zalasińska Katarzyna, 2010. Ochrona zabytków. Orzecznictwo z komentarzem, Warszawa: LexisNexis.
NETOGRAFIA
Muzea prywatne: http://www.muzeaprywatne.blogspot.com, dostęp: 2016-10-18.
Biuletyn Informacji Publicznej: http://www.bip.mkidn.gov.pl/pages/rejestry-ewidencje-archiwa-wykazy/departament-dziedzictwa-kulturowego.php dostęp: 2016-10-18.
