Muzeum Diecezjalne w Żytomierzu powstało w 1909 roku jako miejsce ważne dla lokalnej społeczności – bastion katolicyzmu i polskości. Mieściło się w żytomierskim Domu dla Księży.
Instytucja miała charakter patriotyczny – religia była pretekstem do pielęgnowania pamięci polskiej w kontekście lokalnym, dlatego też nie można było uniknąć znamion pamięci rosyjskiej, choć mało istotnych. Jego celem była ochrona zabytków sztuki kościelnej oraz krzewienie polskiego patriotyzmu.
Obiekty pozyskiwano dzięki darom oraz z kościołów położonych na terenie diecezji – dzięki księżom lub poprzez wizytacje.
Zbiory były bogate. Eksponowano w nich np. ciekawą swastykę indyjską, cyzelowaną kasetkę srebrną z emaliowanymi herbami i monogramami króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, kolekcję portretów, tkanin, porcelany: saskiej, koreckiej, baranowickiej, puchar kryształowy; kolekcję wykopalisk, obiektów religijnych: kielichy, ampułki, patyny, ryngrafy; kolekcję broni: pałasze, karabele polskie, szabla Wysockiego; kolekcję starodruków: m.in. mszały unickie, dyplomy katolickie ze świątyni Poczajowskiej, manifest Marchockiego oraz inkunabuł z 1486 roku; w muzeum znajdował się również bogaty gabinet numizmatyczny ze zbiorem monet polskich i rosyjskich oraz medali pamiątkowych.
Na temat muzeum zob.:
- Chwalewik E., Zbiory polskie, Tom II, Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1991, s. 547-548.
- Khnotowa A., Muzeum diecezjalne w Żytomierzu, „Na ziemi naszej”, nr 23, 1909, s. 8.
[ebd]
