Pałac w Wilanowie został wybudowany pod koniec XVII w. dla króla Jana III Sobieskiego i Marii Kazimiery. Po kilkukrotnych zmianach właścicieli, którzy przekształcali i rozbudowywali założenie pałacowe, stał się własnością Izabeli Lubomirskiej. Jej zięciem był Stanisław Kostka Potocki, z którym można wiązać początki mieszczącego się w pałacu muzeum.
Podstawą zbiorów jest kolekcja Stanisława Kostki Potockiego. Zgromadził w pałacu wilanowskim dzieła antyczne (wazy grecki i ich naśladownictwa, rzeźby antyczne i ich nowożytne falsyfikaty, gemmy). Poza dziełami antycznymi, kolekcjoner zgromadził około 200 dzieł malarskich – blisko połowa służyła dekoracji wnętrz mieszkalnych, pozostałe eksponowane były jako kolekcja udostępniana zwiedzającym. Najważniejszym dziełem był Portret konny Stanisława Kostki Potockiego, pędzla Jacquesa Louisa Davida. Wśród dzieł malarstwa europejskiego najważniejszym elementem były zbiór dzieł malarzy włoski i francuskich, znacznie mniej liczne były dzieła flamandzkiego i holenderskiego. Do zbiorów malarstwa należały równie portrety rodzinne i portrety osobistości polskich. Kolekcja była stale powiększana przez właścicieli Wilanowa.
Potocki zgromadził również zbiór monet i medali, liczącą ponad 600 obiektów, sztuki Dalekiego Wschodu i chinoiseries, rzemiosła europejskiego, kolekcję rycin i rysunków europejskich artystów oraz liczący kilka tysięcy pozycji księgozbiór, umieszczony w Bibliotece Wilanowskiej. Bracia Potoccy – Stanisław Kostka i Ignacy – założyli Wilanowie również archiwum.
Pierwsza zachowana księga gości Pałacu w Wilanowie pochodzi z 1805 roku. Dostosowane wnętrz na potrzeby galerii muzealnych nastąpiło w I połowie XIX wieku. W miejscu dawnej Galerii Gotyckiej (wzniesionej przez Stanisława Kostkę Potockiego z przeznaczeniem na stałą ekspozycję malarstwa europejskiego XVII i XVIII wieku) wzniesiono nowy trakt skrzydła północnego pałacu, nazywany w XIX wieku Braccio nuovo. Ponadto przeprowadzono zabiegi adaptacyjne i dekoracyjne, których celem było ujednolicenie charakteru wszystkich pomieszczeń ekspozycyjnych. Już w latach 30. XIX w. na zwiedzający mogli zakupić przewodnik po zbiorach, a w 1852 roku u progu Galerii Wielkiej umieszczono czarną marmurową płytę z napisem, wykonanym z brązu, CUNCTIS PATET INGRESSUS („Wszystkim wstęp wolny”), co podkreślało społeczny charakter zbiorów wilanowskich.
W dwudziestoleciu międzywojennym Adam Branicki przekazał Państwu Bibliotekę Wilanowską i zbiór graficzny Potockich, do Zamku Królewskiego przekazał jedenaście obrazów i dwa komplety fajansu belwederskiego, a Uniwersytetowi Poznańskiemu – obraz Battisty Franco Czarodziejstwo Circe. W czasie II wojny światowej po zajęciu Wilanowa przez wojska niemieckie został on splądrowany, najważniejsze zabytki zostały wywiezione na Śląsk i do III Rzeszy. Po II wojnie światowej podjęto się rewindykacji zbiorów wilanowskich, dokonano parcelacji pozostałych w pałacu zbiorów bibliotecznych, a całość archiwaliów przekazano do Archiwum Głównego Akt Dawnych.
Wybrana bibliografia
- Willanów : album : zbiór widoków i pamiątek oraz kopje z obrazów Galeryi Willanowskiej wykonane na drzewie w Drzeworytni Warszawskiej / z dodaniem opisów skreślonych przez H. Skimborowicza i W. Gersona, Warszawa, 1877
- Anna Ekielska-Mardal, Rezydencja oświeceniowa Pałac Wilanowski Stanisława Kostki Potockiego, [w:] Muzea – rezydencje w Polsce. Materiały sesji naukowej zorganizowanej Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 14-16 października 2004, Kozłówka 2004, s. 165-177.
- Wojciech Fijałkowski, Muzeum – rezydencja w Wilanowie, jego geneza, dzieje i współczesny stosunek do tradycji, Studia Wilanowskie 6, 1980, s. 9-30.
- Wojciech Fijałkowski, Muzeum „Polskiego Winkelmana” i jego rozwój w XIX wieku, [w:] 200 lat muzealnictwa warszawskiego – dzieje i perspektywy. Materiały sesji naukowej, Zamek Królewski w Warszawie 16-17 listopada 2005 roku, red. Andrzej Rottermund, Andrzej Sołtan, Marek Wrede, Warszawa 2006.
- Teresa Głowacka-Pocheć, Irena Voisé, Galeria malarstwa Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie, Warszawa 1974.
- Elżbieta Grygiel, Paweł Jaskanis, 200-lecie Muzeum Pałacu w Wilanowie: historyczna rezydencja w przestrzeni społecznej, Rocznik Warszawski 35, 2007, s. 319-327.
- Krystyna Gutowska-Dudek, Początki Muzeum w Wilanowie. Szkic o galerii malarstwa europejskiego Stanisława Kostki Potockiego, Studia Wilanowskie 19, s. 136-175.
- Zbigniew Maj, Aleksandra Załęcka, Publiczność muzealna w świetle Ksiąg Zwiedzających Muzeum w Wilanowie w latach 1805-1931, Studia Wilanowskie 6, 1980, s. 31-49.
- Tomasz Mikocki, Muzealny zbiór Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie, [w:] idem, Najstarsze kolekcje starożytności w Polsce. Lata 1750-1830, Ossolineum 1990.
- Rezydencja i dobra wilanowskie w świetle materiałów archiwalnych z biblioteki Czartoryskich w Krakowie, Rafał Nestorow, Jakub Sito, seria „Ad Villam Novam”, tom III, Warszawa 2010.
- Irena Voisé, Kilka uwag o galerii Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie, BHS 34, 1972, s. 151-160.
[mh]
