Edward Aleksander Raczyński (1847-1926) polski kolekcjoner, prezes krakowskiego Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych, poseł na Sejm Galicyjski we Lwowie, w latach 80-tych XIX wieku rozpoczął zakupy dzieł współczesnego malarstwa polskiego i europejskiego. Początkowo obrazy znajdowały się w pokojach rogalińskiego pałacu oraz krakowskim domu Raczyńskich przy ul. Szpitalnej. Wraz ze wzrostem zbioru kolekcjoner powziął decyzję o wybudowaniu osobnego budynku galeryjnego dla pomieszczenia kolekcji – Galerii Rogalińskiej.
Swoją kolekcję rozbudowywał dokładnie w latach 1878-1926, przy czym większość dzieł kupił w okresie od 1892 do 1914 r. Wybuch I wojny światowej przerwał coroczne wyjazdy Raczyńskiego do Paryża, jak i regularne zakupy w Krakowie i Warszawie. Po jej zakończeniu kolekcjoner nie kontynuował już swoich zakupów zagranicą, także jego nabytki w Polsce uległy ograniczeniu. Kolekcja formowała się więc do 1914 r.
Choć zdecydowana większość zakupów kolekcjonera była prowadzona od lat 90-tych, to pierwsze zakupy, które miały miejsce już pod koniec lat 70-tych, wskazują na pewne zależności i wzory, rozwijane przez hrabiego konsekwentnie do końca. Zainteresowanie Raczyńskiego środowiskiem akademickim i oficjalnymi wystawami, które narodziło się wówczas w Monachium, rozwinęło się w latach 90-tych w Paryżu i w Krakowie.
W 1910 r. hrabia Raczyński wybudował dla swojej kolekcji osobny, otwarty dla publiczności, budynek Galerii. Zbudowany według planów architekta Mariana Powidzkiego gmach przylega do pałacu od strony południowej i łączy się z nim korytarzem-łącznikiem. Udostępnianie kolekcji w tym miejscu kontynuował kolejny właściciel pałacu, starszy syn kolekcjonera, Roger Raczyński (1889-1945). Kolekcja znajdowała się w Rogalinie do 1939 r. Po wojnie przejęta przez państwo, znajdowała się w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Dopiero pod koniec XX wieku kolekcja wróciła (choć nie w całości) do budynku galerii w Rogalinie. Część obrazów z zespołu obrazów polskich (w tym najsławniejsze płótna Jacka Malczewskiego) prezentowane są nadal w głównym gmachu Muzeum Narodowego w Poznaniu.
Na zbiór malarstwa właściciela Rogalina składały się obrazy francuskie w liczbie 124 dzieł, ponadto 22 obrazy niemieckie, po kilka przykładów sztuki belgijskiej, włoskiej, szwajcarskiej, hiszpańskiej, norweskiej, holenderskiej. Galeria znana jest jedna przede wszystkim ze względu bogatą kolekcję dzieł artystów polskich, liczącą 279 prac. Szczególnie znany jest zespół kilkunastu płócien zaprzyjaźnionego z Raczyńskim Jacka Malczewskiego. Do najważniejszych dzieł – istotnych dla polskiej historii i historii sztuki okresu Młodej Polski – należą „Melancholia” z lat 1890-1894 oraz „Błędne Koło” z lat 1895-1897. Szczególne miejsce w kolekcji oraz w jej aranżacji w budynku galeryjnym zajmował monumentalny obraz Jana Matejki – „Dziewica Orleańska” z 1886 r.
Więcej na temat Galerii Rogalińskiej zob. m.in.
Galeria Rogalińska Edwarda Raczyńskiego (katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Poznaniu), red. Agnieszka Ławniczakowa, Poznań 1997
Kamila Kłudkiewicz, Wybór i konieczność. Kolekcje arystokracji polskiej w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 2016
Kamila Kłudkiewicz, Zagraniczne wyjazdy na zakupy. Francuskie obserwacje i polskie malarstwo w Rogalińskiej Galerii E. A. hr. Raczyńskiego, [w:] Wyjazdy „za sztuką”. Nadzieje, zyski i straty artystów XIX i XX wieku, red. Dorota Kudelska, Ewelina Kuryłek, Lublin 2016, s. 179-192
Ewa Leszczyńska, Rezydencja Raczyńskich w Rogalinie. Od wielkopańskiej siedziby do „żywego muzeum”, [w:] Muzea-rezydencje w Polsce. Materiały sesji naukowej zorganizowanej w Muzeum Zamoyskich w Kozłówce 14-16 października 2004, red. Krzysztof Kornacki, Kozłówka 2004, s. 273-298
Ewa Leszczyńska, Gmach Galerii Rogalińskiej w świetle poczynań mecenasowskich i kolekcjonerskich Edwarda Aleksandra Raczyńskiego, „Studia Muzealne”, 2013, t. XIX, s. 27-70
Na ilustracji: Edward Aleksander i Róża Raczyńscy podczas urządzania galerii około 1911, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu
[kk]
