Kolekcja Królikarni udostępniana publicznie w latach 1834-1849 stanowiła część zbiorów malarstwa wojewody wileńskiego Michała Hieronima Radziwiłła (1744-1831) zgromadzonych na przełomie XVIII i XIX w. i przechowywanych w trzech rezydencjach: Pałacu w Nieborowie, pałacu w Warszawie przy ul. Przechodniej i willi w Królikarni.
Willa w Królikarni na dawnym terenie zwierzyńca Wettinów, gdzie hodowano i następnie polowano na króliki, została zbudowana w latach 1782-1786 przez Domenico Merliniego dla szambelana Karola de Thomatis. W 1819 przeszła w posiadanie M.H. Radziwiłła.
Kolekcja obrazów zgromadzona przez Radziwiłła w k. XVIII i pocz. XIX w. m.in. w czasie podróży do Anglii, Francji (1788-17898) i Lipska (1800) oraz dzieł nabywanych od wybitnego marszanda paryskiego J-B. Lebrun (1801-1802), na aukcji zbiorów ks. Henryka Pruskiego w Berlinie (1804), na wyprzedaży galerii Stanisława Augusta Poniatowskiego (1807-1820), wyprzedaży warszawskiej galerii Aleksandra Chodkiewicza (1824-1825), Józefa Sierakowskiego itd.
W 1831 po śmierci właściciela spadkobiercy postanowili sprzedać kolekcję na licytacji celem podziału majątku. W tym celu zlecono Antoniemu Blankowi profesorowi malarstwa na uniwersytecie sporządzenie inwentaryzacji i wyceny zbioru, który następnie został umieszczony w willi w Królikarni (403 dzieła), a częściowo pozostawiony Nieborowie.
Ze względu na przeprowadzaną sprzedaż galerii po Michale Hieronimie od 1834 willa została udostępniona szerszej publiczności, odwiedzającej park przy Królikarni. Stanowiła ona jedną z istotniejszych atrakcji artystycznych stolicy – była czynna codziennie (w wyjątkiem świąt) za biletami nabywanymi na miejscu lub w Warszawie (w kancelarii mecenasa Owidzkiego). Galeria została zamknięta prawdopodobnie w 1849, kiedy pałac przeszedł w posiadanie hr. Ksawerego Pusłowskiego. Nie sprzedane dotąd obrazy przeniesiono do Nieborowa, a w latach 1865-1866 w zasadniczej części sprzedane na kilku aukcjach w Hôtel Drouot w Paryżu przez wnuka twórcy kolekcji księcia Zygmunta Radziwiłła (kilkanaście wróciło do kraju – ob. w Muzeum Narodowym w Warszawie).
Więcej na temat Galerii zob. m.in.:
J. Białostocki, M. Walicki, Malarstwo europejskie w zbiorach polskich, Warszawa 1955, s. 30
T.F. de Rosset, Vente Zygmunt Radziwiłł (1865-1866): contribution à l’histoire de la galerie de Nieborów, Bulletin du Musée national de Varsovie, t. XL, nr 2-4, Varsovie 1999
T.F. de Rosset, Obrazy wśród brylantów. O losach kilku dzieł z galerii Stanisława Augusta Poniatowskiego, Teka Komisji Historii Sztuki, t. IX, Toruń 2002, s. 210-212
P. Jaworski, Antyk w Królikarni. Architektura i zbiory artystyczne, Rocznik Historii Sztuki 29, 2004
Na ilustracji:Fasada pałacu Królikarnia, Schmidtner, Leonhard (1799-1873), odbitka litografia ręcznie kolorowana, odbitka 1837, ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie
[tfr]
