Od wczesnych lat 50-tych XIX wieku Izabella z Czartoryskich Działyńska (1830-1899), działaczka filantropijna, wspomagająca liczne emigracyjne stowarzyszenia o charakterze charytatywnym, związana z Paryżem, kolekcjonowała północną grafikę, europejskie rzemiosło artystyczne (przede wszystkim późnogotyckie i wczesnorenesansowe) z czasem również starożytności greckie, rzymskie i etruskie. W latach 70-tych XIX wieku przejęła od męża Jana Działyńskiego, w ramach rozliczeń finansowych za pomoc udzieloną mu w czasie powstania styczniowego, majątek w Gołuchowie z podupadającym renesansowym zamkiem oraz kolekcję waz greckich. Izabella rozpoczęła remont zamku, przebudowała go w stylu renesansu francuskiego Franciszka I i przeznaczyła sale w przyziemiu i na parterze na prezentację sowich kolekcji. Od lat 80-tych XIX wieku rozpoczęto przewożenie obiektów, dotąd znajdujących się w Paryżu do Gołuchowa. W 1886 r. ukończono sale muzealne w piwnicach zamku.
Za życia hrabiny Działyńskiej oprócz arystokratów i przedstawicieli lokalnego ziemiaństwa, Gołuchów zwiedziły na pewno dwie zorganizowane wycieczki. Dnia 28 sierpnia 1891 r. grupa licząca trzydzieści osób, związanych z poznańskim Towarzystwem Przemysłowym przez kilka godzin zwiedzała sale muzealne, zamek i okolicę. We wrześniu 1893 r. zamek odwiedziła jeszcze liczniejsza, bo osiemdziesięcioosobowa grupa z Poznania. W roku 1890 r. odwiedziła również Gołuchów grupa uczennic z paryskiego Instytutu Panien Polskich, który pozostawał pod opieką i zarządem Izabelli. Zasady zwiedzania muzeum gołuchowskiego za życia Izabelli Działyńskiej nie odbiegały od innych ogólnych reguł udostępniania kolekcji prywatnych w siedzibach właścicieli. Publiczność złożona była z wybranych i umówionych wcześniej gości, którzy mogli odwiedzać Gołuchów latem. W czasie nieobecności na miejscu właścicielki, opiekunowie zbiorów mieli za zadanie oprowadzać „tylko wybitne i znane osoby”.
Po śmierci fundatorki i objęciu majątku gołuchowskiego statusem ordynacji XX Czartoryskich, zwiedzanie odbywało się po wcześniejszym uzyskaniu zgody zarządu ordynacji. Jak głosił wydany przez właścicieli zamku oficjalny przewodnik: Zbiory gołuchowskie są dostępne każdego dnia, z wyjątkiem poniedziałków i dni poświątecznych, w czasie od 1-go maja do 1-go października, za poprzednim zgłoszeniem się do zarządu ordynacji gołuchowskiej”.
W zamku wydzielonych zostało kilka sal muzealnych:
- Sala Polska w piwnicach Zamku w Gołuchowie: polskie rzędy, zabytki uzbrojenia, polskie pasy oraz w narożnej szafie srebra rodowe Czartoryskich;
- Sala Muzealna w piwnicach Zamku w Gołuchowie: zbiory dzieł średniowiecznego złotnictwa, fajansów, ceramiki, weneckiego szkła oraz wyrobów z kości słoniowej.
- Sala waz greckich na I kondygnacji zamku: kolekcja waz greckich, rzeźby rzymskie, fragment sarkofagu rzymskiego, witryny z terakotami z Tanagry
- Sala starożytności etruskich – zbiory sztuki egipskiej i kolekcja szkieł wczesnochrześcijańskich
Informacje na temat zbiorów xx. Czartoryskich w Gołuchowie można znaleźć m.in. w:
Archiwum Muzeum Narodowego w Poznaniu (zespół Gołuchów);
Biblioteka Kórnicka PAN (korespondencja Izabelli i Jana Działyńskich);
Biblioteka XX. Czartoryskich w Krakowie (archiwum książąt Czartoryskich, materiały na temat kolekcjonerstwa Izabelli z Czartoryskich Działyńskiej)
Biblioteka Polska w Paryżu (archiwum książąt Czartoryskich)
Sala Polska, Zamek Gołuchowski, Przewodnik po muzeum w Gołuchowie, Nikodem Pajzderski, Ordynacja Książąt Czartoryskich, Poznań, 1929; zasób Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej
[kk]
