Muzeum Pokuckie im. Starzeńskich w Kołomyi zostało założone w 1892 roku przez Edmunda Józefa Justyna hr. Starzeńskiego (1845-1900) „ku uczczeniu wiekopomnej konstytucji 3-go Maja r. 1791 w 101-szą rocznicę jej uchwalenia”. Hrabia Starzeński był kolekcjonerem, archeologiem, mecenasem sztuki. W 1880 roku zamieszkał w Kołomyi, a siedem lat później przeniósł ze swojego majątku w Mogielnicy zgromadzoną kolekcję, głównie archeologiczną. Do otwarcia muzeum zainspirowali go m.in. Józef Ignacy Kraszewski i August Cieszkowski.
Muzeum znajdowało się w willi właściciela, w „dwu przestronnych salach”. Zbiory obejmowały przede wszystkim zabytki etnograficzne związane z kulturą Hucułów (sztukę, ubiory, sprzęty), a także pamiątki narodowe, malarstwo polskie, archiwalia, różnego rodzaju „starożytności”, oraz okazy przyrodnicze, zabytki archeologiczne pochodzące z odkryć na terenie wschodniej Galicji. Utworzone zostało ono „dla wszystkich pragnących zaznajomić się bliżej z archeologią krajową i dziejami naszego zdobnictwa”.
Zbiory rzeczywiście były wszechstronne: „całe szeregi najrozmaitszych pamiątek przeszłości, dokumentów, numizmatów, tudzież licznych zabytków z zamierzchłych wieków bądź wyoranych z ziemi bądź wykopanych ze starożytnych kurhanów”. Szczególnie ciekawe były zabytki etnograficzne, przede wszystkim huculskie, na które składały się: sztuka ludowa (głównie rzeźba), sprzęty (meble, skrzynie, szafy, naczynia, talerze, dzbany, wazoniki, koszyki, broń, toporki, strzelby skałkowe, pistolety, prochownice), biżuteria (ozdoby drewniane i mosiężne), ubiory (kapelusze), dokumentacja, ikonografia (ilustracje graficzne). Obiektem szczególnie cennym była pałka drewniana opryszka huculskiego Drahiruka
Muzeum zostało zamknięte w 1901 roku krótko po śmierci fundatora ze względu na nikłe zainteresowanie. W 1909 wdowa po Edmundzie Bronisława z Ogończyk Sidorowiczów-Starzeńska przekazała część zbiorów dla Muzeum Narodowego w Krakowie (kilka tysięcy obiektów, w tym pamiątki narodowe, dokumenty, zabytki malarstwa, rzeźby oraz zabytki etnograficzne), a w 1913 roku część zbiorów została przekazana do nowopowstałego Muzeum Pokuckiego założonego przez Towarzystwo Szkoły Ludowej.
Więcej na temat muzeum zob. m.in.:
Wystawa sztuki polskiej oraz starożytności z dziejami Polski związek mających urządzonej staraniem Edmunda hr. Starzeńskiego, Kołomyja: Drukarnia A. J. Holendra, 1888
M. Siwak, O zbiorach archeologicznych, numizmatycznych i archiwalnych w b. Muzeum Pokuckiem im. Starzeńskich w Kołomyi, „Sprawozdanie Dyrekcji c.k. I Wyższego Gimnazjum w Kołomyi za rok szkolny 1901”, Kołomyja 1901 s. 3–51;
Muzeum huculskie w Kołomyi, „Tygodnik Ilustrowany” 1903 nr 14 s. 274–5;
J. Dybiec, Mecenat naukowy i oświatowy w Galicji 1860–1918, Wrocław 1981
Archiwum Nauki PAN i PAU w Krakowie: Zespół PAU KSG 664/1893, 1053/1893; Biblioteka im. Ossolińskich we Wrocławiu: rkp. 2758, 7494/I
Muzeum huculskie w Kołomyi, „Tygodnik Ilustrowany” 1903 nr 14 s. 274
[dd, tfr]
