Kolekcja prywatna rodu Działyńskich zgromadzona została w zamku w Kórniku, na terenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Jej założycielem był Tytus Działyński (1796-1861) polski arystokrata, działacz polityczny, mecenas sztuki, wydawca źródeł historycznych. Od 1826 r. był właścicielem zamku w Kórniku, który przebudował w stylu neogotyckim na swoją siedzibę rodową, mieszczącą również sale przeznaczone na bibliotekę i być może na prezentację polskich zabytków. Działania te kontynuował jego syn Jan Działyński (1829-1880) polski działacz społeczny i polityczny, powstaniec, prezes towarzystwa literacko-historycznego, wydawca bibliotek nauk ścisłych, redaktor, kolekcjoner dzieł sztuki, a także Władysław Zamoyski (1853-1924) syn siostry Jana Działyńskiego, Jadwigi z Działyńskich Zamoyskiej, spadkobierca Jana Działyńskiego. W jego imieniu „muzeum” kórnickim do 1918 r. zarządzał Zygmunt Celichowski.
Za założyciela kórnickiego „muzeum” uznaje się Tytusa hr. Działyńskiego, który do odziedziczonych po przodkach przedmiotów, Działyński dokupywał zabytki polskiego rzemiosła artystycznego (przede wszystkim militaria, także pasy słuckie i wyroby złotnictwa). Zbiory Tytusa miały charakter „zabytków i pamiątek narodowych”, wśród których on sam wyróżniał pod względem przedmiotowym w 1849 r. „broń, medale i starożytności”. Działyński uznawany jest w literaturze za kontynuatora „idei puławskiej” i przedstawiciela „romantycznego nurtu kolekcjonerstwa”.
Właściwej aranżacji zbiorów kórnickich dokonał kolejny właściciel Kórnika, Jan hr. Działyński. Militaria i wyroby polskiego rzemiosła artystycznego zostały zaprezentowane po raz pierwszy w 1861 r. w Sali Mauretańskiej, pełniącej funkcję sali muzealnej. Ekspozycja kórnickich zbiorów, zaproponowana przez Jana Działyńskiego z jednej strony nosiła cechy przejrzystej, „naukowej” w pojęciu dziewiętnastowiecznym prezentacji, z drugiej zaś odnaleźć w niej można było również nawiązanie do symbolicznej, romantycznej i malowniczej wizji ukazywania pamiątek narodowych.
Po śmierci Jana, za czasów kolejnego właściciela, Władysława Zamoyskiego przeprowadzono generalny remont zamku – w trakcie którego została również rozebrana, południowa ściana Sali muzealnej. W 1893 r. po zakończeniu prac na nowo zorganizowano muzeum – nawiązujące wystrojem do ekspozycji z czasów J. Działyńskiego. Przypuszcza się, że za czasów Władysława Zamoyskiego (w latach 1886-1918 niemieszkającego w Kórniku), nie dokonywano żadnych zmian w ekspozycji zbiorów. Prawdopodobnie więc, zaaranżowana przez Działyńskiego Sala Mauretańska przetrwała w stanie niemal niezmienionym do czasu przejęcia zamku przez powołaną do życia w 1925 r. przez Władysława Zamoyskiego i jego matkę Jadwigę z Działyńskich fundację „Zakłady Kórnickie”.
Więcej na temat zbiorów zob. m.in.:
B. Dolczewska, Zabytkowe złotnictwo w zbiorach kórnickich, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 1979, z. 15, s. 25-41
B. Dolczewska, Muzealne nabytki Jana Działyńskiego dla Kórnika, [w:] Izabella i Jan Działyńscy. Mecenasi kultury, red. B. Wysocka, Gołuchów-Kórnik 2004, s. 71-98
Dolczewska B., Dolczewski Z., Historia zbrojowni zamkowej, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 2007, z. 28, s. 184-215
J. Kaźmierczak, Tytusa Działyńskiego zbiór pamiątek narodowych w Kórniku, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, 1980, IX, z. 112, s. 45-75
J. Kaźmierczak, Funkcje ideowe Kórnickiej rezydencji Tytusa Działyńskiego, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 12, s. 49-63
R. Kąsinowska, Zamek w Kórniku, Kórnik 1998
K. Kłudkiewicz, Wybór i konieczność. Kolekcje arystokracji polskiej w Wielkopolsce na przełomie XIX i XX wieku, Poznań 2016
T. Naganowski, Gromadzenie pamiątek narodowych na zamku kórnickim w XIX w., 1981, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 18, s. 17-56
T. Naganowski, Udostępnienie zbioru pamiątek historycznych w Kórniku w okresie zaborów, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 1982, z. 19, s. 111-159
T. Naganowski, Udział zbiorów kórnickich w wystawach krajowych i zagranicznych w dobie zaborów, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 1981, z. 17, s. 89-101
A. Whelan, Kórnik, Alhambra i romantyczny ideał. O motywach orientalnych w architekturze rezydencji Tytusa Działyńskiego, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 1986, z. 21, s. 11-33
Na ilustracji Zamek w Kórniku, źródło: http://www.jacekptak.nazwa.pl/zamoyski.html
[kk]
