W 1816 roku Józef Maksymilian Jan Ossoliński (1748-1826) powieściopisarz, poeta, badacz historii i literatury polskiej dokonał “Ustanowienia familijnego biblioteki publicznej pod imieniem Ossolińskich we Lwowie”. Fundacja została zaaprobowana przez cesarza Franciszka II Habsburga oraz Kancelarię Nadworną i otrzymała przywilej cesarski.
W 1823 roku pomiędzy Józefem Maksymilianem Ossolińskim a Henrykiem Lubomirskim został podpisany układ, na mocy którego zostały połączone rodowe kolekcje artystyczne rodzin Lubomirskich i Ossolińskich, tworząc osobny oddział Zakładu Narodowego im. Ossolińskich o nazwie Musaeum Lubomirscianum. Do istniejącego przy bibliotece Ossolińskich zbioru map, rycin, medali, obrazów i rzeźb została włączona kolekcja Lubomirskich, zawierająca oprócz księgozbioru, medale, obrazy i starożytności. Kuratorem zakładu został mianowany Henryk Ludwik Lubomirski (1777-1850), działacz polityczny, mecenas sztuki, kolekcjoner, prefekt Departamentu Krakowskiego w czasach Księstwa Warszawskiego (1810), I ordynat przeworski (twórca ordynacji), kawaler maltański.
Początek faktycznej działalności Zakładu Narodowego im. Ossolińskich nastąpił w latach 1827-1828, po przewiezieniu zbirów Ossolińskiego z Wiednia do Lwowa, ukonstytuowaniu się zarządu i dyrekcji (ks. F. Siarczyński), uruchomieniu drukarni i warsztatu litograficznego oraz inauguracji czasopisma. Zakład podzielony został wówczas na dwa działy, były to: Bibliotheca Ossoliniana i Musaeum Lubomirianum.
Zbiory Muzeum umieszczone zostały na pierwszym piętrze zachodnim skrzydła budynku klasztornego karmelitanek trzewiczkowych (zakupionego przez Ossolińskiego w 1817 roku). Urządzono tam galerię obrazów, gabinet mineralogiczny, gabinet starożytności i rzeźb, które zostały udostępniane do zwiedzania dwa razy w tygodniu.
W 1869 roku, po zatwierdzeniu przez władze w Wiedniu Ordynacji Przeworskiej, koniecznej dla dalszego funkcjonowania muzeum, zbiory Lubomirskich zostały przewiezione z Przeworska do Lwowa. Całkowite udostępnienie zbiorów artystycznych, zgromadzonych w Galerii Obrazów, Zbrojowni i w Gabinecie Rycin oraz w Gabinecie Monet i Medali Polskich nastąpiło w 1871 roku.
W 1921 roku zbiory powiększyła bibliotek i kolekcja grafiki Pawlikowskich z Medyki (dział biblioteka Pawlikowskich), osiem lat później na mocy wyroku sądowego do Muzeum trafiło 243 obrazów z kolekcji Łukasza Dąmbskiego. W 1939 roku muzeum otrzymało zapis hr. Leona Pinińskiego (grafika europejska, gł. angielska).
W czasie II wojny światowej zbiory zostały przejęte przez władze sowieckiej Ukrainy i rozdzielone między lwowskie instytucje muzealne (Galeria Obrazów, Muzeum Historyczne, Muzeum Przemysłowe). Część zbiorów trafiła do Wrocławia (1945), umożliwiając fragmentaryczne odtworzenie Biblioteki Zakładu Narodowego Ossolineum wraz ze zbiorami artystycznymi. Za opiekę nad zakładem odpowiedzialna była fundacja Towarzystwa Przyjaciół Ossolineum dla opieki nad zbiorami, działająca od 1946 roku. W 1952 roku fundację rozwiązano, a zbiory muzealne zostały przekazane do Muzeum Narodowego we Wrocławiu. W 2002 roku podpisano porozumienie w sprawie powołania Muzeum Książąt Lubomirskich, które zainaugurowało swoją działalność w 2007 roku.
Historyczne Musaeum Lubomirscianum obejmowało kilka działów: Przedmioty archeologiczno-historyczne, w tym m.in.
wykopaliska z epoki kamiennej, brązowej, żelaznej, ceramika, wykopaliska z czasów historycznych, numizmatyka, starożytności, dyplomy, autografy, pieczęcie, wizerunki historyczne i starożytne dzieła sztuki; Przedmioty historyczno-pamiątkowe (sprzęty, klejnoty, broń); Dzieła sztuki [Portrety rodowe i historyczne (tzw. sarmackie) 278 w 1877; inne portrety; malarstwo europejskie – m.in. dzieła przypisywane Tycjanowi, Poussinowi, Mengsowi, J. Vernetowi, L. de Silvestre, F. Gérardowi; malarstwo polskie – m.in. dzieła Bacciarellego, Canaletta, Lampego, Norblina,. Orłowskiego, Michałowskiego, J. Brandta, J. i W. Kossaków, Matejki (Unia Lubelska), J. Fałata, Wyczółkowskiego; akwarele; rzeźba, medalierstwo, gliptyka; grafika (miedzioryty, litografie, drzeworyty) dzieła rytowników niemieckich, holenderskich, francuskich, angielskich; Gabinet broni oraz Rozmaitości: m.in. niewielki zbiór minerałów i muszli (Ossolińskiego).
Więcej na temat Muzeum Lubomirskich zob. min.
F. S. [F. Siarczyński], Sprawa o stanie zbioru imienia Książąt Lubomirskich Musaeum Lubomirianum i uczynionych dlań darach, „Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego imienia Ossolińskich” 1828, z. 4, 134-152; 1829 z. 4, 112-121; 1830, z. 1, 150-155;
K. SŁOTWIŃSKI, Spis darów uczynionych dla Zakładu Narodowego imienia Ossolińskich oraz dawców tychże 1832, „Czasopism Naukowy Księgozbioru Publicznego imienia Ossolińskich” 1832, z. 113-134;
E. PAWŁOWICZ, Muzeum im. Lubomirskich, Lwów 1889;
M. TRETER, Przewodnik po Muzeum imienia książąt Lubomirskich we Lwowie, Lwów 1909;
T. MAŃKOWSKI, Dzieje gmachu Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Lwów 1927;
W. BRUCHNALSKI, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich ustawy, przywileje i rzeczy dziejów jego dotyczące, Lwów 1928;
M. GĘBAROWICZ, Zbiory muzealne w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich, w: Ossolineum. Księga pamiątkowa w 150-lecie Zakładu im. Ossolińskich, Wrocław 1967, 117-141;
R. CZMEŁYK, Studziewięćdziesięciolecie Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: Lwów – Wrocław, w: Początki Muzeum Lubomirskich. Dary Józefa Maksymiliana Ossolińskiego i Henryka Lubomirskiego, Wrocław: Ossolineum, 2008, 16-18;
B. DŁUGAJCZYK, L. MACHNIK, Józef Maksymilian Ossoliński i Henryk Lubomirski oraz ich kolekcje, w: Początki Muzeum Lubomirskich. Dary Józefa Maksymiliana Ossolińskiego i Henryka Lubomirskiego, Wrocław: Ossolineum, 2008, 29-99;
A. JÓZWENKO, Józefa Maksymiliana hrabiego Ossolińskiego i Henryka księcia Lubomirskiego Ustanowienie Narodowe, w: I. CHOMYN, Muzeum Książąt Lubomirskich. (Nie)zapomniana historia, Katalog wystawy, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 2017, 14-21;
Pamiątka porozumienia Józefa Maksymiliana hrabiego Ossolińskiego z księciem Henrykiem Lubomirskim, źródło: Ossolineum, Muzeum Książąt Lubomirskich
[tfr]
