opis skrócony

---

Kalendarium:

1905: - propozycja przekazania Gminie Żydowskiej w Warszawie kolekcji judaików przez Mathiasa Bersohna

1905-09-27: - sporządzenie aktu darowizny kolekcji

1908: - zapis testamentowy Mathiasa Bersohna, przekazujący kolekcję judaików na poczet przyszłego muzeum

1910-07: - otwarcie dla zwiedzających ekspozycji w Gmachu Gminy Żydowskiej

1917: - pierwszy inwentarz zbiorów

1937-03-11: - uchwała o uporządkowaniu zbiorów i powiększeniu lokalu muzeum

1938: - przystąpienie do uporządkowania eksponatów

1939: - zajęcie budynku z salami muzealnymi przez polskie władze; zarekwirowanie muzeum przez władze niemieckie

1942-09-21: - rabunki obiektów muzealnych, wywiezienie zbiorów; zakończenie tzw. wielkiej akcji wysiedleńczej Getta Warszawskiego

---

zmiany w nazwach:

misja:

Ochrona zabytków kultury żydowskiej, pielęgnowanie pamięci o darczyńcy.

zakres terytorialny:
ziemie dawnej Rzeczypospolitej

opis instytucji:

Muzeum Starożytności Żydowskich powstało w 1905 r. dzięki staraniom Mathiasa Bersohna. Historia i dziedzictwo materialne Żydów poruszane były w licznych publikacjach Bersohna od lat 60. XIX wieku, stąd można przypuszczać, że judaika od początku stanowiły przedmiot zainteresowania kolekcjonera. Jego kolekcja artystyczna zawierała m.in. obrazy i grafiki, rzemiosło artystyczne oraz judaika. W 1905 r. Bersohn zdecydował się przekazać część swojej kolekcji artystycznej do Muzeum Narodowego w Krakowie (1902, 93 dary) oraz Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie (235 akwarel, w 1919 przekazane za zgodą spadkobierców jako depozyt do Muzeum Narodowego w Warszawie). Kolekcjoner zwrócił się także do Zarządu Gminy Żydowskiej w Warszawie z propozycją ofiarowania gminie zbiorów judaików wraz z biblioteką na poczet muzeum. Zarząd gminy wyraził zgodę na utworzenie muzeum, co potwierdzono aktem darowizny. Zgodnie z nią Muzeum Starożytności Żydowskich z daru Mathiasa Bersohna miało otrzymać 1221 obiektów o wartości 4151 rubli. Władze nadzorcze [rosyjskie?] wstrzymywały się z akceptacją aktu darowizny, która została powiększona zapisem testamentowym Bersohna (1908).

Pomimo trudności administracyjnych zbiory w 1905 r. zostały przeniesione do sali zebrań w siedzibie Gminy Wyznaniowej przy ul. Grzybowskiej 26/28. W 1906 r. zostały one przeniesione do lokalu „specjalnie na Muzeum przeznaczonego, zaopatrzonego w ozdobne, ażurowe okiennice żelazne, wykonane przez uczniów szkoły zawodowej Warsztaty Szkoły Zawodowej przy Gminie” [Geber, 1939]. Szkoła rzemieślnicza im. dr Ludwika Natansona mieściła się w budynku wzniesionym w 1901 roku, na tej samej działce, stąd można przepuszczać, że lokal o którym mowa znajdował się w zabudowaniach gminy (budynku frontowym lub zabudowaniach szkolnych). Do 1908 r. Bersohn sprawował funkcję kustosza honorowego, praktycznie opiekę z ramienia gminy sprawował Samuel Dickstein, pełniący równocześnie funkcje przewodniczącego wydziału szkolnego przy gminie. W l. 1908-1914 [?] gmina przeznaczała na utrzymanie muzeum, w tym wypłaty dla pracowników, 600 rubli rocznie. W 1910 r. rozpoczęto przygotowania do otwarcia muzeum dla zwiedzających, a kuratorem zbiorów został Abraham Fajner (choć pojawia się również nazwisko Lichtwark).

Najprawdopodobniej już w 1910 r. w muzeum istniał katalog kartkowy oraz księga gości. Pomimo próśb o ofiarność względem muzeum, skierowanej przez Dicksteina wzrost zbiorów był nieznaczny. Głównym ofiarodawcą był Zarząd Gminy, a donacje powiększały najczęściej zbiory biblioteczne. Pierwsze działania muzealne polegały na wykonaniu kopii i tłumaczenia pinkasów ze zbiorów muzealnych oraz kopii dokumentów ze zbiorów Biblioteki Publicznej w Warszawie (1910-1912). Zainteresowanie zarządcy muzeum losem placówki w 1914 r. znacznie osłabło, co wiązało się z trudnościami finansowymi gminy oraz zmianą jej składu, który zdecydował o całkowitym wstrzymaniu dotacji na funkcjonowanie placówki. Doprowadziło to do zaniedbań w zakresie przechowywania zbiorów (nieszczelny dach, ograniczenie ogrzewania lokalu). W 1917 r. Abraham Fajner oraz pracująca w tym czasie w muzeum (jako pracownik lub wolontariusz) Regina Lillientalowa wykonali nowy [?] inwentarz zbiorów. Zakończenie I wojny światowej w zasadzie nie zmieniło sytuacji placówki, choć muzeum budziło coraz większe zainteresowanie, również osób z zagranicy (prasa, przedstawiciele środowisk naukowych, osobistości kultury).

W 1927 r. funkcję kustosza objął Majer Bałaban, a muzeum ponownie zaczęło otrzymywać dotację. Bałaban, mimo zaangażowania w działalność naukową i muzealniczą (w 1929 roku uczestniczył w zjeździe muzeologów żydowskich we Wrocławiu), nie wpłynął znacząco na poprawę kondycji placówki. Dopiero w 1937 r., wraz z objęciem kierownictwa Gminy Wyznaniowej przez Maurycego Mayzla, kwestia działalności muzeum stała się jednym z ważniejszych działań kulturalno-oświatowych gminy. Na stanowisko kustosza zbiorów został powołany Adam Czerniaków, który wszedł również w skład komisji ds. rozbudowy muzeum, w której składzie byli również inż. Marek Lichetenbaum oraz Ł. Łabędź. Z tego też względu podniesiona została roczna dotacja na działalność muzeum, uwzględniono również kwoty na nabytki nowych obiektów. Zdecydowano się na reorganizację zbiorów, w tym przeniesienie kolekcji do nowego, większego pomieszczenia w budynku gminy przy ul. Grzybowskiej 26/28 (po jego rozbudowie). Rozpoczęte zostały prace nad publikacją katalogu zbiorów, czym zajął się Rafał Gelber, powołano również nowego kustosza zabiorów, Janusza Treflera.

Nowy Zarząd Gminy planował przekształcenie istniejącej placówki w Centralne Muzeum Żydów w Polsce. W 1938 roku utworzono komisję muzealną w składzie: Abram Fajner, Rafał Gutman, Hilel Seidman, w tym też czasie najprawdopodobniej przeniesiono kolekcję do nowych pomieszczeń, wykonano i zawieszono marmurową tablicę pamiątkową z podobizną Bersohna. Uporządkowanie muzeum i szeroka akacja informacyjna doprowadziła do znacznego wzrostu liczby ofiarodawców. We wrześniu 1939 roku pomieszczenia muzeum zostały zajęte przez wojska polskie, a po interwencji Czerniakowa wyznaczono strażników zabezpieczających mienie muzealne. W październiku muzeum zostało zarekwirowane przez władze niemieckie, które w 1939 lub 1940 roku przystąpiły do wywozu najcenniejszych muzealiów, a w kolejnych miesiącach stopniowego rabunku pozostałych na miejscu obiektów. W maju 1940 roku lokal muzeum pozbawiony był całkowicie wyposażenia i obiektów zabytkowych. Z uwagi na brak szczegółowych opisów i dokumentacji identyfikacja obiektów ze zbiorów Muzeum im. Mathiasa Bersohna jest znacznie utrudniona.

---

---

lokalizacja:

kraj:	region:	miejscowość:	datowanie:
Królestwo Polskie	Mazowsze	Warszawa	od 1905 do 1942

uwagi:

1905: siedziba Gminy Żydowskiej, sala zebrań
1906: 1 pomieszczenie, ul. Grzybowska 26 (parter?)
1938: 2 pomieszczenia, piętro, ul. Grzybowska 26/28

---

Pracownicy:

Samuel Dickstein
Okres pracy pracownika od 1905
Okres pracy pracownika do 1910

Abraham Fajner
Okres pracy pracownika od 1910
Okres pracy pracownika do 1927

Regina Lillientalowa
Okres pracy pracownika od 1917
Okres pracy pracownika do 1917
data współpracy trudna do ustalenia

Majer Bałaban
Okres pracy pracownika od 1927
Okres pracy pracownika do 1937

Adam Czerniaków
Okres pracy pracownika od 1937
Okres pracy pracownika do 1942

---

Zbiory:

zbiory muzealne

1905: 1221 obiektów (dar Bersohna)
1910-1918: 328 nowych pozycji inwentarzowych, w tym księgozbiór (1918 szt.)
1919-1926: 6 nowych pozycji inwentarzowych
1927-1930: 2 nowe pozycje inwentarzowe
1931-1936: 9 nowych pozycji inwentarzowych
1937-1938: 67 nowych pozycji inwentarzowych

1910: rękopisy z XVI i XVII w. [m.in. Dialog Satryra przeciwko Rabinom i Kaznodziejom ówczesnym], księgi iluminowane, egzemplarze Biblii i Pięcioksięgu, rękopis o Arystotelesie, Frankfurt n. Odrą, 1693; Zwierciadło Korony Polskiej wystawione w r. 1618-ym na Sejm Walny; nekrolog Lelewela; autograf Staszica z przedstawieniem Abrahama Sterna; „Ojciec zadżumionych” Słowackiego w przekł. hebrajskim; dokumenty dotyczące historii Żydów w Polsce; obrazy o tematyce żydowskiej: widoki bożnic i wizerunki znanych postaci, m.in. Jakuba Józefa von Frank-Dobruckiego, Spinozy, Berka Joselewicza wg obrazów Kossaka i Lessera, Aleksandra hr. Wielopolskiego, Tadeusza Czackiego, Joachima Lelewela, Mathiasa Bersohna; futerały i oprawy na Torę i wskaźniki; naczynia obrzędowe: dzbany, świeczniki, lampki chanukowe, lichtarze, roztruhany, talerze, zasłony, płaskorzeźby; monety, pieczęcie, sygnety; ponad 2 000 tomów księgozbioru;
1922: pinkas [kronika] bractwa pogrzebowego na Pradze (od 1782); pinkas Beit Hamidraszu z lat 1818-1846; portrety m.in. Mejselsa, Sterna, Cylkowa [fotografie], Dawisona, Wielkopolskiego, Lelewela, Lessera, Tugendholda, Eisenbauma; Spinosy [litografia], Mojżesza Mendelsona, Sabbstaja Cewi, Natana z Gassy [stare miedzioryty], Jakóba Franka i jego córki Ewy, Tobiasza Kohen; ryciny drewnianych bożnic polskich i litewskich, wnętrze bożnicy żółkiewskiej [rys. Kokulasa], widok Kazimierza krakowskiego; pamiątki historyczne [nekrolog hebrajski Lelewela, autograf Staszica]; barwne, iluminowane ketuby [umowy przedślubne] m.in. małżonków di Ispanosa, Wenecja 1877, Abrahama Rawenna i Sary Basilia, Werona, 1656, małżonków Pontas i Basilia, Modena, 1672; przedmioty kultu synagogalnego i domowego [lichtarze, kinkiety, wskazówki do Tory, korony na rodały i tarcze, lampki chanukowe, talerze na mace, wieżyczki na wonidła, kotary ołtarzowe, lambrekiny; rękopisy, księgi i zwoje, starodruki [księga pierwszych proroków z 1544 r., druki amsterdamskie z XVII w., druki w narzeczu portugalskim, rękopisy kabalistyczne; monety, medale i pieczęcie (sygnety), w tym 31 skatalogowanych [medal na cześć Gracji Nassi [Dona Gracia Mendez Nasi], wyk. Paganini 1556 r., medal „na pamiątkę pierwszej konfirmacji Izraelitek w Warszawie” 1843 r.;
1937: zabytki starej sztuki żydowskiej, rękopisy iluminowane, stare druki (księgi biblijne, modlitewniki, megile, m.in. Megilat Ester z XVII w.) umowy przedślubne [khetuby], dokumenty historyczne; przedmioty kultu: korony na torę [kether], tarcze na rodały [tassim], lampy chanukowe, lichtarze sobotnie, kinkiety, wieżyczki na kadzidła [Bsumymbyks]; portrety wybitnych osobistości żydowskich, obrazy drewnianych bożnic, sceny rodzajowe z motywami żydowskimi; rękopisy: Staszica, Adolfa Cremieux, Emila Zoli, rabina Bera Meiselsa, Elizy Orzeszkowej, prof. H. Grätza, bibliografa Steinschneidera; dokumenty historyczne; zbiory numizmatyczne (monety, sygnety, medale, pieczęcie); księgozbiór judaistyczny w języku hebrajskim, polskim, francuskim, niemieckim, angielskim i rosyjskim (ponad 2 000 tomów);
1938: dokumenty i pamiątki dot. Bersohna: rzeźba popiersie aut. Markowskiego, fotografie, autografy, ryciny, dokumenty, fotografie, rzemiosło artystyczne, przedmioty kultu i naczynia (korony i zawieszki na rodały, wskaźniki, puchary, kielichy, tace, lichtarze, świeczniki);
1939: obrazy (Stanisław Czajkowski, Sądny dzień; Weinlens Stare strebra rytualne; M. Eljowicz Głowa Żyda autolitogr.; J. Trefler, Bożnica w Krzemieńcu, I. Kipman, Portret Maksymiliana Heilperna,  Wacław Koniuszo Poświęcenie księżyca po Sądnym Dniu na dziedzińcu synagogi na Kazimierzu, Maurycy Gottlieb Albrecht Brandenburski odbiera inwestyturę od Zygmunta Starego,  Aleksander Lesser (Król Kazimierz Wielki i Esterka, Kazimierz Wielki nadający przywileje Żydom w Polsce); reprodukcje, litografie, fotografie Ludwika Zamenhofa, Adolfa Peretza; rzeźby Abrahama Ostrzegi, płaskorzeźba portret Orzeszkowej, popiersie Hipolita Wawelberga; przedmioty kultu (biblie, parochety, baldachimy), numizmaty;

Trzonem muzeum była kolekcja ofiarowana przez Mathiasa Bersohna, która stopniowo uzupełniały znacznie skromniejsze dary osób prywatnych, głównie związanych z działalnością Gminy Wyznaniowej. W 1930 roku do kolekcji trafił również przekaz Ministerstwa Skarbu, co podkreślało wagę muzeum jako jednostki specjalistycznej. Zakupy do zbiorów odgrywały rolę marginalną, co podkreśla brak udziału w aukcji kolekcji Bersohna w 1909 roku, nie podjęto również starań o pozyskanie wyposażenia z likwidowanych na terenie Pomorza i Wielkopolski bożnic, pomimo kierowanych na ręce muzeum apeli [Geber, 1939]. Zakupy do zbiorów odnotowywane są dopiero po 1929 roku, jednak ich skala była przez cały okres działalności placówki niewielka. Od 1938 roku zakupy nowych obiektów przeznaczono 3000 zł. W 1938 i 1939  roku Gmina przekazała do muzeum kilkanaście przedmiotów kultu synagogalnego (korony na rodały, wskaźniki, zawieszki, naczynia), trudno określić, najprawdopodobniej częściowo pochodziły ze zbiorów gminy, niektóre pozyskane zostały na drodze zakupów (z adnotacją w katalogu).

dary

Darczyńcy:

1905: Mathias Bersohn;
ok. 1912: Samuel Dickstein (kopie akt Komitetu Starozakonnych z Archiwum Akt Oświecenia Publicznego wyk. adw. Adolf Jakób Cohn)
1926: Adam Czerniaków (2 akwarele Jana Boguckiego)
1930: Ministerstwo Skarbu (7 przedmiotów srebrnych kultu religijnego: korona w blaszanym futerale, 6 blaszek z napisami świąt żydowskich)
1937: Adam Czerniaków (kolekcja obrazów starych bożnic w Polsce); Diana Eigerowa [konsulowa] (2 obrazy żydowskie); Hilel Seidman (archiwalia, modlitewnik); Kazimierz Grossman (2 ramy złocone); Aleksander Graff (tkaniny);
1938: mec. Tadeusz Kraushar, wnuk Bersohna, Zuzanna Rabska (dokumenty i pamiątki dot. Bersohna: rzeźba popiersie aut. Markowskiego, fotografie, autografy); adw. Henryk Cylkow (dokument); Adam Czerniakow, Samuel Dickenstein (ryciny, dokumenty) A. Pragier (pamiątki historyczne i fotografie); B. Dawidowicz, S. i J. Jakobsfeldowie, (rzemiosło artystyczne); Rajzla Winawer, Cecylia Oderfeldowa (przedmioty kultu i naczynia)
1939: Arnold Szpinak, A. Ostrzega, M. Brokman, Janusz Trefler, Denis Gelbard, Leon Kranc, I. Weinlesowa, Maurycy Majzel, Wacław Wawelberg, M. Weiner, Gimnazjum Mechaniczne im. Ludwika Natansohna (rzeźby, płaskorzeźby, reprodukcje, obrazy, grafiki), Tadeusz Kraushar (fotografie); Lidia Zamenhof, Emil Peretz (pamiątki); Julian Brodkier, Józef Neufeld, Natan Sakiel (przedmioty kultu); M. Flaumenbaum (monety)

 

zakupy

Zakupy

1929: zakup tzw. Biblii Bałamutnej Franka [Jakub Józef von Frank-Dobrucki]
1930-1936 : zakupy kilku obiektów, m.in. list Emila Zoli do Żydów szwajcarskich dot. sprawy Dreyfussa;
1938: zakup portretu I.M. Weissenberga aut. p. Korzenia; świecznik ze zbiorów Pavégo;
1939: obraz Stanisława Czajkowskiego, Sądny dzień; portret [?]; 9 parochetów;