Celem projektu Muzeum w polskiej kulturze pamięci (do 1918 roku): wczesne instytucje muzealne wobec muzeologii cyfrowej jest analiza i kompleksowe badanie roli wczesnych instytucji muzealnych (założeń protomuzealnych oraz publicznych i prywatnych muzeów, jak też kolekcji prywatnych funkcjonujących w sferze publicznej) jako odzwierciedlenia przemian kulturowych, rezerwuaru, przekaźnika zbiorowej pamięci kulturowej (zbiorowych pamięci) społeczności d. Rzeczpospolitej Obojga Narodów, jak też swego rodzaju tygla, w jakim kształtuje się ich szeroko pojęta tożsamość. Projekt stanowi pierwszą fazę badań niezbędnych dla pełnego opracowania polskiego muzealnictwa, także w zakresie nieobjętym grantem okresu międzywojennego oraz lat PRL-u.

Podejmując badania nad muzeum w polskiej kulturze pamięci należało uwzględnić szereg zjawisk, które ujawniały szerokie spektrum problematyki kulturowo-społecznej i politycznej, funkcjonowania muzeum jako instytucji kształtującej pamięć i tożsamość. Analizy te zostały uwzględnione w przygotowywanych publikacjach książkowych, a zebrane materiały źródłowe były regularnie opracowywane i dostarczane do publicznej wiadomości w formie artykułów i wpisów na blogu portalu naukowego projektu.

W prowadzonych badaniach wykorzystywane są narzędzia cyfrowe, które stanowią podstawę metodyczną humanistyki cyfrowej (digital humanities). Jednym z obszarów badawczych projektu jest zbadanie możliwości sformułowania subdyscypliny badań nad historią muzealnictwa z wykorzystaniem tych narzędzi, którą literatura zachodnia nazywa cybermuzeologią lub muzeologią cyfrową (cybermuseology / digital museology). Jest to dyscyplina funkcjonująca już od co najmniej dekady  w ramach muzeologii ogólnej, jak również humanistyki cyfrowej, realizowana w wielu ośrodkach naukowych i muzealnych (zobacz: mapa ośrodków na świecie). W Polsce temat humanistyki cyfrowej podejmowany jest przy Uniwersytecie Warszawskim w ramach działającego tam Laboratorium Cyfrowego Humanistyki UW, a także poprzez działalność konsorcjum DARIAH-PL, które funkcjonuje również prowadzi na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu w strukturach Biblioteki Uniwersyteckiej UMK. W ramach projektu podjęto działania na rzecz włączenia polskiej muzeologii cyfrowej w nurt badań światowych, realizowanych w wielu ośrodkach naukowych i muzealnych. W pierwszym etapie badań zapoznano się z literaturą tematu oraz analogicznymi projektami wykorzystującymi narzędzia cyfrowe dla humanistyki, celem opracowania specyfikacji technicznej i efektywnego projektowania portalu naukowego z systemem bazodanowym, zawierającym wyniki przeprowadzonych kwerend naukowych, analizy i opracowania naukowe oraz opracowane na ich podstawie wizualizacje danych. Specyfikacja techniczna projektu została opracowana nie tylko z myślą o wyłonieniu wykonawcy systemu bazodanowego, ale posłużyła za rodzaj eksperymentu, w celu wytworzenia możliwie najlepszego/optymalnego modelu systemu bazodanowego do badania muzeów. Wyniki tych działań zostały zaprezentowane na konferencji naukowej poświęconej muzeologii cyfrowej (marzec 2019), a następnie przedstawione będą w przygotowywanej publikacji (2020) .

Badania zrealizowane w roku sprawozdawczym obejmowały prace studialne i skoncentrowane były na przygotowaniu artykułów do planowanych, w ramach trzech głównych obszarów badawczych, publikacji: analizy krytycznej muzealnictwa polskiego w ujęciu kultury pamięci, analizy i opracowania materiałów źródłowych, najwcześniejszych tekstów muzeologicznych wytworzonych na ziemiach d. Rzeczypospolitej przed 1918 rokiem; ponadto trwały prace nad metodyką i zastosowaniem narzędzi cyfrowych w muzeologii i muzealnictwie. W pierwszej połowie roku zrealizowano kolejne kwerendy archiwalne, muzealne i biblioteczne aktualizując zebrane wcześniej materiały źródłowe oraz kontynuowano weryfikację i aktualizację wykazu instytucji muzealnych objętych opracowaniem. Obecnie wykaz obejmuje 389 pozycji (stan na 30.12.2019 r.); przygotowano także wskaz wystaw, które są systematycznie opracowywane.  Do końca roku sprawozdawczego opracowano także 415 ankiet naukowych, a na ich podstawie przygotowano 150 podstawowych rekordów testowych do bazy danych; kolejne rekordy będą dodane w 2020 po przetestowaniu systemu bazodanowego.

Kontynuując prace dotyczące opracowań pomocniczych uzupełniono biogramy muzealników i badaczy muzeów, opracowania wystaw, katalogów wystaw i wydawnictw własnych instytucji muzealnych, projektów muzealnych oraz kolekcji prywatnych dostępnych publicznie.

W maju 2019 roku zakończono realizację zadań związanych z prowadzeniem kwerend naukowych w krajowych i zagranicznych archiwach, muzeach i bibliotekach. Zebrane materiały oraz źródła do wczesnego muzealnictwa, były opracowywane i analizowane w ramach kolejnych zadań (nr 9-15). Ponadto, informacje o postępach w badaniach oraz opracowania sygnalizacyjne i o charakterze popularnonaukowym były regularnie publikowane w formie bloga naukowego na portalu naukowym projektu (łącznie opublikowano 143 wpisy). 

Zrealizowane zostały cztery kolejne Seminaria Muzealnicze (z czego dwa otwarte o charakterze tematycznym i dwa redakcyjno-organizacyjne), II Sympozjum Naukowe “Muzeum wobec humanistyki cyfrowe” (marzec 2019) oraz międzynarodowa konferencja naukowa “Pamięć wieloraka: pamięci muzealne na ziemiach Rzeczypospolitej w epoce rozbiorów” (listopad 2019).

Obok kwerend, realizowano prace nad metodologią i metodyką wykorzystania narzędzi cyfrowych w badaniach muzeologicznych, oraz dopracowano specyfikację portalu naukowego. Wypracowano szczegółową strukturę systemu bazodanowego, mapę strony, specyfikację rekordu i strukturę powiązań semantycznych między nimi.  

PUBLIKACJE

W 2019 roku przygotowano artykuły będące wynikiem podejmowanych prac studialnych w ramach zadań 12-14: Tomasz de Rosset, O fundacjach i darach artystycznych dla muzeów polskich w ciągu długiego XIX wieku, (oddana do druku w materiałach pokonferencyjnych: Darczyńcy polskich muzeów. Historia i współczesność, t. 1, Warszawa: Zamek Królewski),  Mieczysław Treter, Muzea współczesne, „Muzealnictwo” 60, NIMOZ Warszawa 2019, s. 256-260 (pISSN 0464-1086; eISSN 2391-4815), i Kolekcja we dworze: siedziba ziemiańska jako ośrodek kultury artystycznej na ziemiach polskich, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 2019, nr 67 (3), s. 371-380 (DOI: 10.23858/KHKM67.2019.3.006); Michał Woźniak, Początki bydgoskiego muzealnictwa, [w:] Opus Opificem Probat. Księga Pamiątkowa dedykowana Jerzemu Litwinowi, dyrektorowi Narodowego Muzeum Morskiego, pod redakcją Roberta Domżały, Marii Dyrki i Anny Ciemińskiej, Gdańsk: Narodowe Muzeum Morskie, 2019, s. 315-321; Małgorzata Wawrzak, Mieczysław Treter (1883-1943). Prekursor muzeologii polskiej, „Muzealnictwo” 60, NIMOZ Warszawa 2019 [data publikacji 25.09.2019, DOI: 10.5604/01.3001.0013.5008]. Złożono do druku cztery artykuły planowane do publikacji na rok 2020: Małgorzata Baka, Potencjał wykorzystania zasobów bazodanowych do badań nad muzealnictwem, „Studia o Książce i Informacji” 2020, Big Data w humanistyce i naukach społecznych, Wrocław: Uniwersytet Wrocławski. 

REALIZACJA ZADAŃ

Zadania 2-6 (Kwerendy) [zadania zakończone 31.05.2019] zakładało opracowanie wykazu wczesnych instytucji muzealnych, wykonanie kwerend muzealnych, archiwalnych i bibliotecznych, zebranie materiału źródłowego, ustaleniu faktografii i weryfikacji dotychczasowego stanu wiedzy na temat wczesnych instytucji muzealnych (powstałych łącznie do 1918 roku), obejmujących tereny dawnej Rzeczpospolitej w zmieniających się granicach od roku 1794 do 1918, w celu przygotowania opracowań dla najbardziej reprezentatywnych instytucji. Kwerendy zrealizowane zostały przez podstawowy zespół badawczy oraz współpracowników – specjalistów oraz przy wsparciu studentów kierunku Ochrona dóbr kultury. Kwestionariusze instytucji muzealnych, wystaw i biografii posłużyły następnie do opracowania modeli rekordów do bazy danych oraz ich opracowaniu, a także jako materiał do analiz źródłowych i innych opracowań przewidzianych w projekcie.

W ostatnim roku realizacji zadań 2-6 zweryfikowano wcześniejszy i uzupełniono wykaz instytucji muzealnych objętych opracowaniem – ostatecznie opracowano 415 ankiet naukowych instytucji muzealnych. Ze względu na ich liczbę, weryfikacja wykazu wczesnych instytucji muzealnych nie jest ostatecznie zamknięta. Ponadto, przygotowano również opracowania dla instytucji projektowanych oraz wystaw.

Rozpoznane pod względem problematyki zostało 107 zespołów muzeów objętych opracowaniem; uzupełniono oraz poddano weryfikacji 60 ankiet naukowych instytucji muzealnych; opracowano 14 ankiet kolekcji prywatnych dostępnych publicznie i 12 ankiet naukowych projektów muzealnych. Ponadto, prowadzono kwerendy dotyczące siedmiu wystaw i muzealników oraz badaczy muzeów z okresu objętego opracowaniem. Sukcesywnie gromadzona była literatura dotycząca muzeów i opracowane są źródła dostępne w zbiorach Bibliotek Cyfrowych. Opracowana została bibliografia dla muzeów objętych opracowaniem w ramach projektu, na podstawie dotychczasowej kwerendy (m.in. dla muzeów Małopolski, Galicji, Mazowsza, Pomorza). Wykonane zostały kwerendy naukowe – archiwalne, biblioteczne (w tym zasobów internetowych – zobacz wykaz) i muzealne m.in :

  • w Archiwach Państwowych w Gdańsku, Łodzi, Katowicach, 
  • w Archiwum Narodowym w Krakowie i w oddziale w Spytkowicach, 
  • archiwach okręgowych w Równem, Łucku, Żytomierzu, Winnicy, 
  • w Głównym Archiwum Historycznym w Moskwie, 
  • w Austriackim Archiwum Państwowe w Wiedniu, 
  • Archiwum Akt Dawnych i Archiwum Akt Nowych w Warszawie, 
  • archiwum Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, 
  • w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich we Wrocławiu, 
  • Archiwum Nauki PAN i PAU; 

Kwerendy biblioteczne wykonano w: Bibliotece Gdańskiej, Bibliotece UMK, Uniwersytetu Warszawskiego, Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, w Bibliotece Narodowej w Warszawie, Jagiellońskiej w Krakowie, w bibliotece uniwersyteckiej na Humboldt-Universität w Berlinie; a muzealne w muzeach: Artylerii w Petersburgu,  Wojsk Łączności i Inżynieryjnych w Petersburgu, w muzeach okręgowych w Witebsku, Winnicy, Ostrogu, Kamieńcu Podolskim, Toruniu, Bydgoszczy, Nowym Sączu, Wilnie, Kownie, narodowym w Krakowie i Przemyślu, Muzeum w Pieskowej Skale, w Suchej  Beskidzkiej, Muzeum Ziemi Siedleckiej, w Muzeum Powiatowym w Nysie i Muzeum Archidiecezjalnym w Poznaniu; w Centrum Fotografii Krajoznawczej w Łodzi, Archeologicznym, w Przyrodniczym i w Etnograficznym w Krakowie. 

Systematycznie przeszukiwane było czasopiśmiennictwo z epoki, w związku z czym opracowano osobny inwentarz prasy, na łamach której znajdowały się adnotacje i artykuły dotyczące muzeów (zobacz: wykaz czasopism); ważne okazały się różnego rodzaju przewodniki i wspomnienia z epoki (zobacz wykaz: pamiętniki i przewodniki); kwerenda źródeł czasopiśmienniczych stanowić będzie ważny punkt wyjścia analizowanej problematyki. Kwerenda objęła również współczesne czasopisma specjalistyczne, m.in. “Cenne, bezcenne/utracone” (1998-2018); “Muzealnictwo” (1952-2019), “Rocznik Historii Sztuki, Biuletyn Historii Sztuki”, “ACTA SCANSENOLOGICA (1980-2010), “Rocznik Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu”, “Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku”, “Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce”, “Niepodległość i Pamięć”.

Opracowane zostały bibliografie na podstawie przeprowadzonych kwerend, dla muzeów objętych opracowaniem w ramach projektu oraz informacje dotyczących instytucji muzealnych z obszaru historycznego Mazowsza, Pomorza, Wielkopolski, Małopolski, Galicji (a także krajów europejskich, w których znajdowały się muzealne ośrodki polskie), w oparciu których przygotowywane będą ankiety dla poszczególnych instytucji, jak również także dotyczące tła historycznego i kulturowego mającego wpływ na powstanie tych instytucji (zobacz: Bibliografie). Przygotowywano też wykazy archiwaliów znajdujących się w zasobach archiwów państwowych dotyczące muzealnictwa (zobacz: Archiwa).

Zrealizowano zadania związane z Ucyfrowieniem (zadanie 7-11). Po zakończeniu prac nad opracowaniem specyfikacji technicznej portali naukowego z systemem bazodanowym. Specyfikacja techniczna została skonsultowana w zakresie zgodności ze standardami międzynarodowymi i krajowymi, z Narodowym Instytutem Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów oraz w zakresie zgodności z możliwościami technicznymi z Uczelnianym Centrum Informatycznym UMK.  Następnie przystąpiono do postępowania wyłonienia wykonawcy na podstawie konkursu ofert, którym wyłoniona została firma Aplan Media Sp. z o.o. z siedzibą w Łodzi. Na podstawie dokumentacji ofertowej, specyfikacji technicznej oraz plików pomocniczych, przy stałej współpracy z zespołem projektowym wykonany został system bazodanowy (zobacz: Baza danych) w ramach istniejącego już wcześniej portalu naukowego funkcjonującego na hostingu uniwersyteckim, napisanego w systemie zarządzania treścią WordPress. Do końca realizacji zadania planuje się wprowadzić do bazy danych właściwe rekordy (ok. 300), opracowane na podstawie ankiet badawczych, sporządzonych w trakcie realizacji zadań 2-6 (Kwerendy…). Portal naukowy od samego początku zintegrowany został z mediami społecznościowymi, celem dotarcia do grupy docelowej. W ramach zadania 9 (opracowanie modelu kategorii, tezaurusa, systemu tagów; dodawanie, klasyfikacja i opracowywanie rekordów i metadanych) – zadanie zakończone 31.12.2019 – opracowany został model kategorii, wyszukiwania i system tworzenia relacyjności między rekordami bazy danych. Za podstawę do opracowania metadanych do rekordów posłużył m.in. zakupiony w 2017 roku standard International museum statistics/ Statistique internationale des musées (ISO 18461) [standard został zakupiony do biblioteki Wydziału Sztuk Pięknych i jest dostępny na miejscu], który stanowi wzór do budowania systemu haseł, tagów i map kategorii oraz słowników kontrolowanych. Ponadto, zastosowano wytyczne i standardy opracowane przez Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów. W ramach działania korzystano z:

Opracowane zostały słowniki hierarchiczne do systemu bazodanowego oraz ujednolicono wykaz tagów i kategorii funkcjonujących na portalu naukowym www.muzeumpamieci.umk.pl. Opracowano 150 modelowych rekordów, które posłużą  do badania użyteczności systemu bazodanowego w formie pliku .xml. W ramach zadania 10 (Opracowanie bazy instytucji muzealnych i ikonoteki  pod względem informacji (historia, bibliografia, władze, zakres gromadzonych zbiorów, zawartość), zintegrowanie tej bazy z katalogów i ikonoteką) – zadanie zakończone 31.12.2019 opracowano szczegółowo modelowy wzorzec pliku xml. zawierający 150 wybranych, modelowych rekordów, opracowanych w oparciu o przygotowane ankiety naukowe. W ramach zadania przygotowano i opracowano pod względem prawidłowego opisu metadanych także rekordy do bazy ikonograficznej zawierające zagregowane z innych baz naukowych miniatury do rekordów biograficznych, a także dotyczących wystaw, katalogów wystaw i katalogów zbiorów muzealnych.  W celu zgromadzenia materiału źródłowego, korzystano z zasobów cyfrowych bibliotek i archiwów oraz pozyskano kopie cyfrowe w czasie kwerend archiwalnych (zadanie 11 (Digitalizacja: przygotowanie zespołu archiwalnego ikonoteki w formie digitalisów celem zamieszczenia na portalu naukowym i do publikacji)  – zadanie zakończone 31.12.2019) – zgromadzony materiał posłuży w różnego rodzaju publikacjach i opracowaniach (zobacz: Archiwalia). W ramach przeprowadzonych kwerend muzealnych opracowano także zespół digitalisów z Muzeum Narodowego w Krakowie rękopisu – Katalogu pamiątek złożonych w Domu Gotyckim w Puławach z 1839, który wykorzystany zostanie do przygotowania antologii tekstów źródłowych do muzealnictwa do 1918 roku. Pozyskano i opracowano pozostałe teksty źródłowe do tej publikacji i przygotowano do opracowania redakcyjnego.

W 2019 roku uzupełniono kolekcje zasobów cyfrowych projektu na portalu polona.pl – w bazie znajduje się 60 kolekcji zawierających 907 rekordów (stan na 31.12.2019), podzielonych pod względem geograficznym i tematycznym (m.in. muzea przyrodnicze, szkolne, artystyczne, teatralne, zbiory naukowe, statuty muzeów, katalogi wystaw, katalogi zbiorów muzealnych, muzea kościelne; uzupełniono materiał ikonograficzny dotyczący miast: Cieszyn, Białystok, Zakopane, Grodno, Lwów, Radom, Poznań, Puławy, Wilno, Łódź, Gołuchów, Lublin, Warszawa, Kraków, Płock, Bydgoszcz, Łowicz, Rapperswil, Łomża, Sandomierz, Waplewo, Elbląg, Grodno, Częstochowa, Jędrzejów, Rogalin, Ostróg, Przemyśl, Włocławek, Pieskowa Skała, Krzemieniec, Kalisz, Strugi, Ojców, Braniewo, Malbork, Dzików,  Suwałki, Wiedeń, Gdańsk, Wdzydze Kiszewskie; kolekcje: „Muzeum domowe”, „opracowania”, „zbiory Czartoryskich”, „dom Jana Matejki”, „Krasińscy”, „Muzeum Baranieckiego”; kolekcja ikonograficzna „wystawy”. Podobne kolekcje projektowe utworzone zostały na portalach bibliotek cyfrowych: „Federacja Bibliotek Cyfrowych”, „Biblioteka Narodowa” „Śląska Biblioteka Cyfrowa”, „Małopolska Biblioteka Cyfrowa”, “Kujawsko-Pomorska Biblioteka cyfrowa”, „Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa”.

W ramach zadania 8 (Ucyfrowienie: zintegrowanie portalu naukowego z mediami społecznościowymi; budowa i wzmacnianie potencjału portalu partycypacyjnego; rozbudowa portalu o blog/blogi naukowe; analiza danych ewaluacyjnych) portal naukowy został zintegrowany z mediami społecznościowymi, które służą zarówno do promocji wydarzeń i informowania o postępach w pracach badawczych, ale przede wszystkim do popularyzowania wiedzy i publikowania w przystępny dla przeciętnego odbiorcy wyników badań realizowanych w ramach poszczególnych zadań. Portal naukowy stanowi podstawę tworzenia treści, które następnie przekazywane są na profile społecznościowe na Facebooku, 

Instagramie, Twitterze, G+ (profil został zarchiwizowany w formie zrzutów ekranu i pdf  w związku z zakończeniem tej funkcjonalności przez Google 2 kwietnia 2019 r.). Treść dostosowana jest do charakteru poszczególnych social mediów oraz do grup odbiorców z nich korzystających (np. pod względem wieku, preferencji informacji). Działania pod wpływem zamieszczanych treści autorskich są szersze, w odróżnieniu od treści przekazywanych (z innych stron, wiadomości itd.). Statystyki wykazują również, coraz częstsze przekazywanie (udostępnianie) autorskich treści zamieszczanych na profilu projektu – głównie dotyczących wpisów o muzeach oraz publikowanych w “Czytelni” artykułów autorskich. Nie stosowano zasięgu komercyjnego, wyłącznie zasięg organiczny. Do udziału w wydarzeniach zapraszano “znajomych” z profilu prowadzącego stronę o podobnie sprofilowanych preferencjach zawodowych (muzealnicy) i zainteresowaniach (muzea, wystawy, sztuka, kultura, historia). Na profilach społecznościowych zamieszczono w 2019 roku łącznie 387 postów autorskich zawierających wpisy o instytucjach muzealnych, wystawach, postaciach opisywanych i opracowywanych w ramach projektu, ilustrowanych materiałami ikonograficznymi pobranymi z wolnej domeny (Facebook: 114, Instagram: 140, Twitter: 122, G+: 11) . Szczegółowe omówienie funkcjonowania projektu w socialmediach zostało opublikowane w formie artykułu Co mówią statystyki social mediów? (podsumowanie 2019 r.) autorstwa Małgorzaty Baki. Podstawę do działań w mediach społecznościowych stanowił portal naukowy projektu. Liczba organicznych dobowych wejść na portal, w porównaniu z rokiem 2018 był o 45,45%, a średnia wejść na dobę w skali roku to ok. 55. Odnotowano również znaczną liczbę nowych wejść na stronę (87,2%, co w porównaniu z rokiem 2018 stanowiło wzrost o 456,26%) oraz użytkowników powracających (12,8%).

Z końcem roku zakończone zostały zadania związane z analizami materiałów i opracowaniami instytucji muzealnych, krytyczną analizą tekstów muzealniczych: projektów muzeów, założeń programowych i innych oraz  funkcjonowania muzeum w kulturze polskiej (zadania 12-14). Dokonano analizy języka i strategii w przekazywania i kształtowania tożsamości kulturowej, w celu ukazania w jaki sposób dawne muzea i instytucje proto-muzealne budowały kulturę pamięci. Stanowiły one często zwierciadło przemian kulturowych, oddziałujących zarówno w przeszłości, jak i obecnie na kierunki przekazywania przyszłym pokoleniom oraz kształtowania szeroko pojętej tożsamości i pamięci kulturowej. Analiza problematyki tożsamościowej i kształtowania kultury pamięci przez muzea stanowiła próbę zarysowania obrazu ich wieloaspektowych narracji: etnicznych, biograficznych, techniczno-przemysłowych, przyrodniczych, symbolicznych, czy po prostu rozrywkowych (niejednokrotnie bezzasadnie odwołującą się do terminologii muzealnej). Odczytanie obieranych przez wczesne muzea polskie strategii utrwalania, przekazywania i kształtowania zbiorowej tożsamości pod względem narodowym, kulturalnym, naukowym i artystycznym, pozwala odpowiedzieć na pytanie o ich rzeczywistą rolę i miejsce w polskiej kulturze pamięci, rozumienie ich charakteru i posłannictwa (w różnych aspektach), kształtowanej i przekazywanej odbiorcy wizji historii, kultury, naturalnego środowiska, techniki, nauki, sztuki (w zależności od profilu kolekcjonerskiego), oraz strategii działania podejmowanego w tym celu. 

Podstawowym elementem zadania 13 związanego z krytycznym odczytaniem najdawniejszych projektów i założeń programowych muzeów powstałych przed 1918 rokiem, wraz z opracowaniem krytycznego komentarza, była analiza języka i strategii przybranych w celu transmisji i kształtowania tożsamości kulturowej stosowanych przez publiczne i prywatne muzea oraz funkcjonujące publicznie kolekcje prywatne. Analiza dokonana została na przykładzie najpełniej udokumentowanych i charakterystycznych projektów muzealnych i powstałych na ich bazie instytucji, w oparciu o dokumenty archiwalne (teksty programowe, opisy ekspozycji, opisy kolekcji), zawartość zbiorów i założenia prowadzonej działalności. Prace studialne objęły swoim zakresem odczytanie i interpretację zakresu semantycznego, a także strategii i specyficznego języka kolekcjonerstwa, eksponowania i innej działalności (popularyzacji, badań naukowych, propagandy politycznej) przyjmowanych przez instytucje funkcjonujące do 1918 roku na obszarze szeroko rozumianej kultury polskiej: muzea o zasięgu narodowym; muzea regionalne (w tym towarzystw naukowych, krajoznawcze); muzea etniczne (żydowskie, ukraińskie); muzea państwowe (zaborcze). W ramach zadania opracowano wykaz tekstów teoretycznych i programowych oraz projektów muzeów do roku 1918 [zobacz: Wykaz projektów muzealnych]. Ponadto, zgromadzono materiały źródłowe (teksty programowe, statuty, postulaty, artykuły prasowe nawołujące do tworzenia zbiorów muzealnych i inne), które nie weszły w zakres publikacji, a dotyczą okresu objętego opracowaniem; część projektów czy założeń programowych instytucji muzealnych została opracowana w formie blogu [zobacz wpisy]. 

Zadanie 14 zakładało dokonanie szczegółowej analizy terminu „muzeum”, jego funkcjonowania w kulturze polskiej, krytykę i recepcję, zbadanie muzeum w kulturze popularnej i tzw. museum cartaceum (muzea papierowe). Na portalu naukowym projektu ukazało się w związku z tym kilka artykułów analizujących pojęcie „muzeum”; w roku sprawozdawczym opublikowany został artykuł Michała Mencfla “Muzeum” w XVIII wieku. Z dziejów semantyki pojęcia, w którym autor szczegółowo przeanalizował definicje “muzeum” zawarte w traktatach kolekcjonerskich, słownikach i encyklopediach z epoki oświecenia, m.in.  Ambrosio Calepino w Dictionarium linguae Latinae (1549), Historii naturalnej Antoine’a de Gébelina, wydanej w 1772 roku, Dictionarium Latinogallicum Roberta Estienne’a (tu za wydaniem z 1544 roku), definicje ze słowników Furetière’a i Richelet, Muzeografii Caspara Friedricha Neickela (1727) i innych. Materiał źródłowy zaczerpnięty został w większości z tekstów powstałych w obszarze języka niemieckiego i francuskiego, gdyż w nich wyraźnie zaznaczyło się interesujące nas zjawisko semantycznej zmiany, a zarazem były one nośnikami nieco odmiennych tradycji.

Dokonano analizy funkcjonowania muzeum w różnych ujęciach – relacji muzeum jako instytucji wobec pamięci na terenach dawnych ziem Rzeczpospolitej, funkcji i obszarów pamięci muzealnej (indywidualnej, rodowej, wydarzenia, narodowej, religijnej/wyznaniowej, społecznej, czy lokalnej), ich współistnienia w kontekście wieloetniczności i pojęcia „muzeum polskiego”,  a także muzeum jako narzędzia pamięci (np. w relacji politycznej, społecznej, kulturalnej). Za przykład posłużyły muzea szkolne, różnego rodzaju pamiątki rodowe, przechowujące pamięć narodową, zbiory artystyczne, przyrodnicze, ludowe, instytucje muzealne zakładane przez różnego rodzaju towarzystwa naukowe, krajoznawcze czy stowarzyszenia wyznaniowe; w obszarze badań znalazła miejsce także problematyka narodowościowo-etniczna i to w jaki sposób instytucje muzealne wpływały na kształtowanie tożsamości w kontekście współistnienia pamięci polskiej, rosyjskiej, litewskiej, niemieckiej, żydowskiej i innych.

Przeanalizowano również projekty i założenia programowe ujęte w odezwach i kwestionariuszach kierowanych do darczyńców placówek muzealnych, które ukazywały się na łamach prasy lub wydawane były przez stowarzyszenia i towarzystwa. Gromadzone były informacje i materiały źródłowe oraz opracowania dotyczące muzeów szkolnych, izb szkolnych, muzeów oświatowych i uniwersyteckich oraz poddano analizie ich wpływu na kształtowanie pamięci, tożsamości i postaw edukacyjnych w odniesieniu do ustaw o szkolnictwie, na podstawie czasopiśmiennictwa pedagogicznego, materiałów archiwalnych.

W ramach zadań upowszechniających wyniki (zadania 15-17) ukazała się pierwsza z czterech planowanych w ramach projektu publikacji: Muzeum a pamięć. Forma, produkcja, miejsce, wydana we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa i Ochrony Zbiorów jako jedenasty tom serii Biblioteka Muzealnictwa [Warszawa 2019], pod redakcją Tomasza F. de Rosseta i Aldony Tołysz, Eweliny Bednarz Doiczmanowej. Publikacja zbiorowa poświęcona została związkom instytucji muzealnych z kulturą pamięci, ze szczególnym uwzględnieniem instytucji powstałych przed 1918 r. i konsekwencji przyjętych wówczas strategii budowania tożsamości narodowej, społecznej i kulturowej. Na koniec 2019 roku w zaawansowanej fazie były prace nad przygotowaniem artykułów do monografii zbiorowej, pod redakcją naukową Tomasza F. de Rosseta i Aldony Tołysz, zatytułowanej Szkice i studia o muzealnej pamięci dawnej Rzeczpospolitej. Trzecia z przewidzianych w projekcie publikacji została przygotowana i złożona do druku – Muzeum w kulturze pamięci Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Antologia najwcześniejszych tekstów, pod redakcją naukową Tomasza F. de Rosseta, Michała F. Woźniaka i Eweliny Bednarz Doiczmanowej. Antologia tekstów źródłowych powstałych przed 1918 r. odwołujących się do doświadczeń muzealnych zdobytych w okresie budowania tożsamości narodowej na obszarach dawnej Polski [zobacz: wydawnictwa]. Drugie wydawnictwo posympozjalne zatytułowane Muzeologia cyfrowa. Muzeum i narzędzia cyfrowe humanistyki pod redakcją Małgorzaty Baki, zawierać będzie materiały z II Sympozjum Muzealniczego „Muzeum wobec humanistyki cyfrowej”, które odbyło się w dniach 1-2 marca 2019 roku. Publikacja zbiorowa poświęcona została problemowi relacji między metodami humanistyki cyfrowej a klasycznymi badaniami nad działalnością i historią instytucji muzealnych, zarówno w dziedzinie upowszechniania zgromadzonego przez muzea dziedzictwa materialnego i niematerialnego, jak i szeroko pojętej działalności popularyzatorskiej.

Na stronie internetowej projektu opublikowano łącznie blogu 193 wpisów na blogu, w tym wpisy poświęcone instytucjom muzealnym objętych opracowaniem, na temat wystaw zorganizowanych do 1918 roku na dawnych ziemiach polskich, opracowania katalogów zbiorów muzealnych i katalogów wystaw, biogramy muzealników i badaczy muzeów, opracowania projektów muzealnych oraz kolekcji prywatnych dostępnych publicznie. Ponadto, na portalu naukowym znalazły się wpisy informacyjne w aktualnościach (łącznie 26) oraz informacje na temat organizowanych konferencji, sympozjów i seminariów muzealniczych. Przygotowanych zostało także jedenaście artykułów naukowych i popularnonaukowych, które zostały zamieszczone w „Czytelni”.

W roku 2019 zorganizowano dwa tematyczne Seminaria Muzealnicze (Muzealnicy i badacze muzeów (15.06) i Wystawy do 1918 r. i ich znaczenie dla rozwoju muzealnictwa i kształtowania kultury pamięci (26.01), w których uczestniczyli członkowie zespołu projektowego, zaproszeni specjaliści oraz wszyscy zainteresowani tematyką projektu, reprezentujący ośrodki akademickie i muzealne z całego kraju, a także goście zagraniczni. W marcu wspólnie z Biblioteką Uniwersytecką UMK w Toruniu zorganizowano II SYMPOZJUM MUZEALNICZE ‘Muzeum wobec humanistyki cyfrowej’, a w listopadzie odbyła się Międzynarodowa Konferencja Naukowa “Pamięć wieloraka: pamięci muzealne na ziemiach Rzeczypospolitej w epoce rozbiorów.

Wykonawcy projektu uczestniczyli także w konferencjach w innych ośrodkach badawczych:

Tomasz F. de Rosset:
– Paryż, 4-6.04.2019, colloque international Parmi les hommes, les objets et les signes – hommage à Krzystof Pomian, Institut National d’Histoire de l’Art (INHA) – Centre scientifique de l’Académie Polonaise des Sciences à Paris – Centre de civilisation polonaise de Sorbonne Université – Université de Varsovie – Institut des sciences humaines et sociales du CRNS – Ecole des hautes études en sciences sociales (EHESS), referat: “Musée et mémoire (lieu, forme, production)”;
– Kraków 19-20.09.2019, konferencja naukowa Czartoryscy z sztuka w dobie nowoczesności, Instytut Historii Sztuki UJ – Muzeum Narodowe w Krakowie, referat: “Kolekcja artystyczna jako narzędzie ideologii i polityki Czartoryskich w epoce rozbiorów”;

Małgorzata Baka: Toruń, 7-8.11.2019, konferencja naukowa: Wokół dziedzictwa – – przeszłość i przyszłość. Historycy sztuki, muzealnicy i konserwatorzy w 40. rocznicę śmierci prof. Jerzego Remera, referat: “Muzealnictwo na pograniczu pruskiej Prowincji Śląsk i Galicji Zachodniej do II wojny światowej. Problem tożsamości i pamięci kulturowej na przykładzie Oberschlesisches Museum Gleiwitz”, organizatorzy: Oddział Toruński stowarzyszenia Historyków Sztuki, Oddział Toruński Stowarzyszenia Konserwatorów Zabytków, Oddział Kujawsko-Pomorski Stowarzyszenia Muzealników Polskich, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Sławomir Majoch: Kraków, 2-4.10.2019, Muzeum Narodowe w Krakowie, Ogólnopolska konferencja naukowa pn. Muzea polskie pod zaborami, referat: “Baublis – zapomniane muzeum z „Pana Tadeusza”;

Anna Kornelia Jędrzejewska: Warszawa, 23-24.05.2019, Ogólnopolska konferencja naukowa w Szkole Głównej Turystyki i Hotelarstwa Vistula pn. “Międzykulturowa turystyka kulinarna pokoleń”, referat: Wystawy powszechne, krajowe i rolniczo-przemysłowe jako forma prezentacji i promocji dziedzictwa kulinarnego w polskiej kulturze pamięci przed 1918 rokiem;

a także poszerzali swoje kompetencje poprzez udział w szkoleniach i warsztatach: (Małgorzata Baka: 26.11.2019, Szkolenie w zakresie zarządzania danymi badawczymi, organizator: Biblioteka Uniwersytecka, UMK, Toruń; w ramach projektu „Dziedzinowe Repozytoria Otwartych Danych Badawczych”, realizowanego przez ICM UW w partnerstwie z Instytutem Studiów Społecznych im. Profesora Roberta Zajonca, Instytutem Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk oraz Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu).

Małgorzata Baka, Tomasz de Rosset

Home » Raporty » Małgorzata BAKA, Tomasz de ROSSET | Projekt „Muzeum w polskiej kulturze pamięci… raport 2019
Print Friendly, PDF & Email

Redaktor

View all posts