Muzeum łowickiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego

opis skrócony

Muzeum łowickiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego utworzono w 1910 r. w ramach działalności załozonego w 1908 r. Oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego w Łowiczu. Inicjatorką i kuratorką muzeum była Aniela Chmielińska. Muzeum gromadziło przede wszystkim etnografię regionu łowickiego. W 1914 r. większość zbiorów została zniszczona przez wojska pruskie. Zachowane eksponaty zdeponowano w Muzeum Miejskim im. Władysława Tarczyńskiego. Działalność muzeum reaktywowano w 1926 r., w 1931 r. zostało ono ponownie otwarte dla zwiedzających. Kontynuatorem Muzeum Miejskiego jest Muzeum w Łowiczu.

Kalendarium:

1908-03-23: - utworzenie łowickiego oddziału Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego

1910-02-20: - otwarcie muzeum przy Łowickim Oddziale PTK (założonym w 1908 roku)

1913: - przeniesienie muzeum do nowej siedziby w kamienicy przy Rynku Starego Miasta 14

1914: - zniszczenie większości zbiorów w czasie działań wojennych (wojska pruskie)

zmiany w nazwach:
Muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddział w Łowiczu

misja:

Poznanie regionu Księstwa Łowickiego i jego kultury, krzewienie polskości.

zakres terytorialny:
dawne Księstwo Łowickie

opis instytucji:

W 1908 r. z inicjatywy Karola Mierzejewskiego, Tadeusza Przewóskiego i Bolesława Łażewskiego w łowiczu utworzono oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego (PTK). Jego aktywną członkinią była Aniela Chmielińska, która objęła kierownictwo sekcji muzealnej. W ramach sekcji w 1910 r. otwarte zostało muzeum w Łowiczu, do którego włączono zbiory zgromadzone przez Towarzystwo Zbiorów Szkolnych z myślą o przyszłym Muzeum Pedagogicznym oraz zebrane w czasie Wystawy Pedagogiczno-Rękodzielniczej (1908). Istotnym źródłem pozyskiwania obiektów do kolekcji były studia etnograficzne prowadzone przez Anielę Chmielińską, która prowadziła wędrówki po wsiach w Łowickiem i Skierniewickiem prze cały okres swojej działalności w Łowiczu.

Początkowo muzeum zajmowało jedną salę w pomieszczeniu PTK przy ul. Podrzecznej. Kustoszem zbiorów od początku była Aniela Chmielińska. Do jej współpracowników należały głównie kobiety, zajmujące się opracowywaniem zbiorów, promocją ludowej twórczości łowickiej (głównie poszukiwanie talentów wśród wytwórczyń wycinanek, dzbanuszków z jajek, ozdób, artystów ludowych). Należały do nich Kamilla Trawińska i Julia Sokołowska, działające aktywnie także w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym, a także Zofja Górska, Marja Kołakowska, Paulina Kleindienst, Zofia Majewska (najczęściej żony członków Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego). W tworzenie i opracowywanie kolekcji włączyli się także aktywnie Stanisław Diehl oraz ks. Jan Niemira. Muzeum szybko stało się miejscem pielęgnowania kultury i tradycji Księżaków, pomimo braku wsparcia finansowego ze strony PTK. Przygotowana ekspozycja dostępna była dla zwiedzających w dni targowe oraz niedziele i święta. W gablotach eksponowano wszystkie zgromadzone obiekty.

Liczne przekazy mieszkańców miasta i włościan, a także zaangażowanie członkiń i żon członków PTK w działalność muzeum wymusiło konieczność znalezienia dla zbiorów do większej siedziby. W 1913 r. łowicki oddział PTK, a w raz z nim muzeum, zostały przeniesione do kamienicy przy Rynku Starego Miasta 14 (dom Gianottiego). W tym czasie w muzeum funkcjonowało 9 działów: rolniczy, ogrodniczy, pszczelniczy, higieniczny, etnograficzny, przyrodniczy, geograficzno-statystyczny, wychowania przedszkolnego, szkół rolniczych i zawodowych. Najliczniej reprezentowane były zbiory etnograficzne, a także ogrodnicze dzięki zaangażowaniu Edmunda Jankowskiego, właściciela firmy "Ogrodnik Polski" oraz przyrodnicze. Ważnym aspektem działalności muzeum były badania statystyczne w regionie, a także pozyskiwanie dla muzeów etnograficznych przykładów łowickiej twórczości ludowej. Ekspozycja prezentowana w dwóch pomieszczeniach otwarta była w niedziele i święta, do czasu interwencji władz magistratu, który nakazał właścicielowi budynku wykonanie remontu jedynych schodów wejściowych do budynku. Przedłużający się remont (7 miesięcy) uniemożliwił zwiedzanie eskpozycji. Sprawozdania Anieli Chmielińskiej z tego czasu nie dają żadnych wskazówek odnośnie do ewentualnych politycznych czy narodowych przyczyn tego stanu rzeczy, jednakże zamknięcie muzeum odbiło się na jego działalności kolekcjonerskiej i obecności w świadomości mieszkańców regionu.

Działania wojenne, a zwłaszcza ponowne zajęcie Łowicza przez armię pruską w grudniu 1914 r. doprowadziło do zniszczenia większości zbiorów muzealnych. Zachowały się jedynie dwie skrzynie ubiorów oraz część tablic statystycznych, uratowanych przez Jana Golisa, woźnego Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego przy zaangażowaniu pani Cieślakowej. W 1917 r. obiekty te zostały przeniesione przez członka PTK, Emila Balcera do lokalu zajmowanego przez Muzeum Miejskie im. Władysława Tarczyńskiego. Aniela Chmielińska, przebywająca w czasie wojny poza Łowiczem w 1918 r. formalnie przekazała zbiory i składki pod opiekę nowego zarządu PTK.

W 1919 r. reaktywowane Muzeum Ziemi Łowickiej, do 1926 r. działalność łowickiego oddziału PTK była znikoma. Okres stagnacji przerwał powrót Anieli Chmielińskiej do Łowicza oraz podejmowane przez mieszkańców i władze próby reaktywowania muzeum. W 1931 r., na drugim piętrze kamienicy przy Rynku Kościuszkowskim 16/17 (nazwa obowiązująca w latach 1917-1996 dla Starego Rynku), otwarte zostało Muzeum Etnograficzne Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Oddział Łowicz. W 1936 r. na pamiątkę twórczyni, muzeum nadano mu patronat Anieli Chmielińskiej, a kuratorem została Helena Dietrich, w czasie II wojny światowej znaczna część kolekcji została zniszczona. W 1945 r. ocalałe zbiory przeszły pod zarząd Muzeum Narodowego w Warszawie. Obecnie w mieście działa Muzeum w Łowiczu.

rodzaje pamięci:
społeczna
rodzaje pamięci:
społeczna
rodzaje pamięci:
społeczna
rodzaje pamięci:
społeczna
rodzaje pamięci:
społeczna
obszary pamięci:
obszar etnografii sztuka ludowa

lokalizacja:

kraj:	region:	miejscowość:	datowanie:
Królestwo Polskie	Mazowsze	Łowicz	od 1910 do 1913

uwagi:

1910: pomieszczenie PTK (mieszkanie p. Janczi), ul. Podrzeczna, jedna sala

Pracownicy:

Aniela Chmielińska
Okres pracy pracownika od 1910
Okres pracy pracownika do 1914

Kamilla Trawińska
Okres pracy pracownika od 1910
Okres pracy pracownika do 1914
daty współpracy nieokreślone

Julia Sokołowska
Okres pracy pracownika od 1910
Okres pracy pracownika do 1914
daty współpracy nieokreślone

Zbiory:

zbiory muzealne

1910: pomoce szkolne;
1911: 63 obiekty skatalogowane; nowe nabytki: rzeźba Adama Petryny "Popiersie staruszki Księżanki"; lalka w stroju księżackim, obraz "Chrystus Pan i apostołowie"; kapliczka przydrożna, mapa pow. łowickiego, 9 obrazków, kopie 15 tablic higienicznych, firma "Ogrodnik Polski" (narzędzia ogrodnicze, nasiona); 2 komplety strojów łowickich, pojedyncze ubrania i wyroby drewniane, numizmaty; dary włościańskie: (rękawiczki włóczkowe, chustka "starodawna"), (pas "starodawny"); kamienie, skamieniałości kolekcja (okazy minerałów), (okazy, skamieniałości) ptaki wypchane, okazy przyrodnicze, tablice statystyczne; przekazy komitetu PTK: plany i fotografie Łowicza i okolic; żarna "przedhistoryczne"; przekazy Towarzystwa urządzeń szkolnych i pomocy naukowych "Uranja" (mapa ścienna, tablice i narzędzia ogrodnicze), firma Gebethner i Wolf (książki)
1912: 648 nabytków, 50 okazów od włościan; (mikroskop i preparaty), (okazy taksydermiczne i botaniczne), (pisanki), (2 lalki etnograficzne), (rzeźba drewniana), (okazy morskie i geologiczne), p. (kolekcja geologiczna), (okazy morskie), wycinanki, narzędzia sztuka religijna z okolicznych wsi;
1913: 268 nabytków (300, w tym: 9 okazów fotograficznych, szkice i rysunki - 2, okazy mineralogiczne - 36, florystyczne i faunistyczne + tablice poglądowe - 72, okazy archeologiczne - 6, etnograficzne - 166, historyczne- 1, numizmatyczne 8; ogółem liczba obiektów 2183; narzędzia rolnicze, pszczelnicze, obiekty etnograficzne (tekstylia, wieńce ślubne, wycinanki, dewocjonalia; obiekty przyrodnicze (okazy, skamieniałości, okazy taksydermiczne); obiekty artystyczne i archeologiczne
1914: dział fizyczny: osobliwość skamieniały pień drzewa w węglu kamiennym, odciski skorupiaków i ślimaków, skamieniałości, szkielety zwierzokrzewów; narzędzia rolnicze.
1931: rekonstrukcja chałupy łowickiej, tekstylia (20 kompletów ubiorów księżackich, 31 koszul, 16 gorsetów), przykłady haftów łowickich, kolekcja wycinanek, prac snycerskich Jana Golisa, narzędzia rolnicze i sprzęty gospodarstwa domowego;
1933: 515 obiektów
1935: 1 062 obiekty (wg katalogu Anieli Chmielińskiej); 200 wzorów haftów regionalnych, 45 świątków i krzyży przydrożnych;
1936: nabytki: zakupy 257, dary 3; zbiory: rzeźba 34, malarstwo 17, obiekty etnograficzne 1268
1937: 1319 obiektów

Podwaliną kolekcji stały się zbiory Towarzystwa Zbiorów Szkolnych, obejmujące głównie pomoce naukowe dla użytku szkół. Szybki rozwój kolekcji, wynikający z ofiarności Księżaków doprowadził do rozszerzenia tematycznego zbiorów. W 1913 roku obejmowały one modele maszyn i narzędzi rolniczych, obiekty związane z ogrodnictwem, pszczelnictwem, higiena, etnografią, przyrodą (zoologią, botaniką, mineralogią i geologią, paleontologią, fizyką i chemią, geografią, statystyką oraz edukacją (przedszkolną, szkół rolniczych i zawodowych). Z uwagi na działalność Muzeum Tarczyńskiego zbiory programowo nie obejmowały zabytków historycznych.

W 1913 roku w muzeum funkcjonowało 9 działów (rolniczy, ogrodniczy, pszczelniczy, higieniczny, etnograficzny, przyrodniczy, geograficzno-statystyczny, wychowania przedszkolnego, szkół rolniczych i zawodowych) i planowano otwarcie dodatkowych dwóch (rzemiosł i przemysłu). Strategia kolekcjonerska została sformułowana przez Anielę Chmielińską: "Muzeum powinno być odbiciem tego, co dana okolica posiada - przeto Muzeum Krajoznawcze w Łowiczu musi przede wszystkiem dążyć do zebrania najciekawszych okazów włościańskich, aby oglądający zbiory mogli wytworzyć sobie dokładne pojęcie o uzdolnieniu, upodobaniach i dążeniach mieszkańców naszej okolicy. Muzeum powinno być odbiciem rozwoju wytwórczości, a że sposób wykonywania różnych prac ulega szybki przemianom przeto należy wyszukiwać przedmioty najciekawsze z czasów dawnych i obecnych" ([b.a.], 1912, Sprawozdanie z działalności Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego, s. 3)
"Przedmioty mają być gromadzone ściśle podług programów. Gromadzić je na podstawie obmyślonego z góry programu, nie mając na to środków materialnych, to zadanie trudne, zdawałoby się wprost niewykonalne, ale nie brak ludzi pojmujących doniosłe znaczenie tej placówki oświatowej, mogącej przyczynić się do podniesienia stanu umysłowego i ekonomicznego w Łowickiem" (Chmielińska, 1913: W jakim celu tworzymy muzeum).

dary

1910: Przekaz Towarzystwa Zbiorów Szkolnych (pomoce szkolne);
1911: subsydium Zarządu P.T.K. w wysokości 100 rubli na rozwój muzeum przy Oddziale w Łowiczu pod kierunkiem Anieli Chmielewskiej; ks. kanonik Jan Niemira (lalka w stroju księżackim), ks. Antosiewicz (obraz "Chrystus Pan i apostołowie"); p. Uczciwiak (kapliczka przydrożna aut.) p. Piaskowski (mapa pow. łowickiego), pani Leppert z Warszawy (9 obrazków), p. Zawadzki (kopie 15 tablic higienicznych), Edmund Jankowski, firma "Ogrodnik Polski" (narzędzia ogrodnicze, nasiona); dary włościańskie: M. Karczewska z Bochenia (rękawiczki włóczkowe, chustka "starodawna"), Józefa Ściborówna (pas "starodawny"), rodzina Ściborów; kolekcja p. R. Oczykowskiego (okazy minerałów), p. Beranek (okazy, skamieniałości); przekazy komitetu PTK: plany i fotografie Łowicza i okolic; żarna "przedhistoryczne" z kolekcji Zygmunta Glogera; przekazy Towarzystwa urządzeń szkolnych i pomocy naukowych "Uranja" (mapa ścienna, tablice i narzędzia ogrodnicze), firma Gebethner i Wolf (książki);
1912: S. Serkowski, Aleksander Janowski, Edmund Jankowski, Zaborscy, A. Franaszek, S. Gadomski, Mirecki, Kurelska, Antoniewiczówna, Sokołowska, Woźniakowa, Kołakowska, M. Chmielińska, Markiewicz, Tatarzyńska, Teresa Pstruszeńska (własne prace malarskie), Danecki, Piątkowski, Nowakowski, Rybacki, Markowski, Towarzystwo Wzajemnego Kredytu;
1913: 61 ofiarodawców (14 członków PTK, 7 mieszkańców Łowicza, 13 instytucji i osób spoza Łowicza, 27 osób z powiatu łowickiego); 268 nabytków (300, w tym: 9 okazów fotograficznych, szkice i rysunki - 2, okazy mineralogiczne - 36, florystyczne i faunistyczne + tablice poglądowe - 72, okazy archeologiczne - 6, etnograficzne - 166, historyczne- 1, numizmatyczne 8; ogółem liczba obiektów 2183; największe przekazy Edmund Jankowski (ogrodnictwo); dział rolniczy: dary przekazane przez skład narzędzi rolniczych Wasilewskiego, skład narzędzi rolniczych Zawadzkiego, skład narzędzi rolniczych Kowalski i Trylski, okazy ziaren i fotografie zbiorów: Cz. Boczkowski, Al. Pawłowski, p. Urbanek z Bochenia; dział pszczelniczy: 6 przyborów pszczelniczych i czasopismo – Towarzystwo Pszczelniczo-Ogrodnicze; dział etnograficzny: tekstylia - p. Boczek z Sierznik (chustka turecka), W. tarczyński (pasy), Aniela Więcek z Popowa (chusty); ozdoby i dekoracje: p. Zając z Kompiny, p. Kurczak z Ostrowa, Elżbieta Kowalczykówna ze wsi Traby, Fr. Malczykówna ze wsi Błędów, Kazimierz Czechowski, Urszula Żaczek z Zielkowic, St. Wosiński, p. Surma z Maurzyc, p. Ścibor z Ostrowa,pp. Łagunowie i Wujastykowie; dział przyrodniczy: Piotr Boczkowski (preparaty przyrodnicze); ks. Cichocki (skamieniałości, obiekty artystyczne), p. Anyszko ze wsi Wrzeczko, p. Wietska, p. M. Tepińska (okazy i skamieniałości), R. Markiewicz (okazy z wosku ziemnego), Stanisław Masłocha (skamieniały róg); Michał Gałaj, p. Żak, p. M. Chmielińska, Walenty Ziarnik, Feliks Kucharek (starożytności), Wojciech Pachowski, FI. Sieniawska, Cz. Wisłocki z Białobrzegów (monety, medale, środki płatności); p. Kiślatlski, Leontyna z Trawińskich Kulerska (szafy na zbiory); pp. Sokołowscy, pp. Przybylscy (czasopisma); ofiary pieniężne: Towarzystwo Kredytu Wzajemnego, szkoła p. Walickiej z Warszawy;
1919: subsydium MWRiOP na działalność Muzeum Krajoznawczego w Łowiczu (5 000 Marek polskich na działalność pedagogiczną)
1932: subsydium Funduszu Kultury Narodowej (1 500 zł, dzięki wsparciu Rady Głównej PTK)