Najstarszym Towarzystwem zajmującym się prezentacją oraz gromadzeniem sztuki polskiej było krakowskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) założone w 1854 roku. Jego inicjatorem był działacz emigracyjny i wydawca Walery Wielogłowski (1805-1865), od 1848 roku mieszkający w Krakowie. Za cel TPSP uznał on „ukształcenie serca i usposobienie ducha ku pojęciu absolutnego piękna, wskutek czego wyrabia się w narodzie uczucie ładu i harmonii, bez których to warunków prawdziwe ukształcenie, czyli cywilizacja, jest prawie niepodobną”.
Forma działania Towarzystwa opierała się na doświadczeniach niemieckich i austriackich Kunstverainów – Towarzystw Sztuki. W pierwszych latach działalności Towarzystwo skupiało się na prezentacji prac polskich artystów oraz przedstawicieli sztuki europejskiej, których prace wypożyczane były od Towarzystw z Wiednia, Pragi, Pesztu, Drezna, Monachium czy Mannheim
Wystawa inauguracyjna TPSP odbyła się na przełomie 1854 i 1855 roku, i obejmowała sztukę powszechną i rodzimą. Tak szybkie otwarcie ekspozycji stało się możliwe dzięki przekazaniu Towarzystwu w depozyt „Galerii imienia Dąbskich” [Dąmbskich] przez Władysława Dąbskiego. W jej skład wchodziły siedemnasto- i osiemnastowieczne dzieła artystów austriackich, niemieckich i niderlandzkich, cieszących się dosyć dużym uznaniem w kręgach akademickich Cesarstwa Habsburskiego oraz Niemieckiego. W latach osiemdziesiątych depozyt został zwrócony rodzinie i trafił do Rzeszowa.
Jednym z obszarów działalności krakowskiego TPSP było gromadzenie własnych zbiorów. Towarzystwo zakupiło na własność obraz Ostatnie chwile Wandy Maksymiliana Piotrowskiego, cykl Lituania Artura Grottgera, Kazanie Skargi Jana Matejki czy rzeźbę Marcina Rogozińskiego. Podstawą działalności Towarzystwa były składki członkowskie, które w związku z powstaniem Towarzystwa Zachęty w Warszawie (1862) i Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie (1866) uległy poważnemu zmniejszeniu, co odbiło się na zakupach prac do własnych zbiorów. Trudności w gromadzeniu kolekcji spowodowane były również brakiem własnej siedziby – Pałacu Sztuki, którą wzniesiono dopiero w latach 1898-1901 na placu Szczepańskim. W związku z powstaniem Muzeum Narodowego w Krakowie (1879) Towarzystwo przekazało swoje zbiory w depozyt skupiając się na działalności wystawienniczej i wydawniczej.
Więcej na temat Towarzystwa Przyjaciół Sztuki w Krakowie zob. m.in.
Statut Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Kraków 1854
Urszula Bęczkowska, Pałac Sztuki – siedziba Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, Kraków: 2002
Emmanuel Swieykowski, Pamiętnik Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie 1854-1904, Kraków: 1904
W[ilhelm] Leopolski, Kronika Sztuk Pięknych. O Towarzystwie Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie i wystawie tegorocznéj, „Tygodnik Illustrowany”, 1863, nr 214
Kraków, Pałac Sztuki, pocztówka, Kraków : Wydawn. sal. mal polsk., 1911 ([miejsce nieznane : drukarz nieznany]), ze zbiorów Biblioteki Narodowej, POLONA
[ato]
